ارتباط ناشناخته. ارتباط بدون سانسور. ارتباط برقرار نمی‌شود. سایت اصلی احتمالاً زیر سانسور است. ارتباط با سایت (های) موازی برقرار شد. ارتباط برقرار نمی‌شود. ارتباط اینترنت خود را امتحان کنید. احتمال دارد اینترنت به طور سراسری قطع شده باشد. ادامه مطلب

توسعه مفهوم حق

<p dir="RTL">امین قضایی &ndash; در دو بخش نخست، دو عنصر اصلی روشنگری به ترتیب با عنوان&zwnj;های جست&zwnj;وجوی روش و موضوع مناسب برای شناخت معرفی شدند. شناخت چیزی ممکن نیست مگر آنکه پیشتر روشی برای شناخت آن یافته&zwnj; باشیم. به عبارت دیگر، روش&zwnj;شناسی مقدم بر خود شناخت است. همچنین موضوع مطلوب روشنفکر برای شناخت حقیقت و سعادت دنیوی انسان است.</p> <!--break--> <p dir="RTL">یک نگاه کوتاه به فقه اسلامی کافی است تا دریابیم که علی رغم تمامی پیچیدگی&zwnj;های ظاهری و حتی ابداع روش&zwnj;شناسی، موضوع آنها نسبت به آزادی و سعادت انسان بیگانه است. در سنن و ادیان، انسان، به عنوان موضوع شناخت، تنها رعیت یک حاکم و بنده یک خداست. روشنگری برای نیل به دو مقصود فوق، ابتدا دو روش تجربی و تجزیه و تحلیل را ابداع کرده و سپس در مسیری مطول از دئیسم و پان&zwnj;تئیسم به سوی اته&zwnj;ئیسم، موضوع شناخت فلسفه را از خدا و ماهیتش به انسان و سعادتش تغییر داد.</p> <p dir="RTL">&nbsp;</p> <p dir="RTL">در مرحله سوم، شناخت باید از توصیف چیزها فراتر رفته و به ارزش&zwnj;گذاری دست زند. لازم است تا انسان علاوه بر شناخت هستی و چیستی چیزها و رخدادها، بایدها و نبایدهایی را نیز برای اعمال خود مشخص سازد. به بیان دیگر، مضاف بر شناخت اینکه چیزها چگونه رخ می&zwnj;دهند، باید بدانیم که انسان در این جهان برای سعادت خویش چگونه بایست عمل کند. پاسخ به این پرسش، نوع دیگری از قضاوت را ضروری می&zwnj;سازد که بنا بر تعریف هیوم آنرا شناخت اخلاقی یا نرماتیو (<span dir="LTR">normative</span>) می&zwnj;گوییم و در مقابل شناخت توصیفی قرار می&zwnj;گیرد. گامی که روشنگری در این جهت برداشت و قضاوت ما را از موعظه اصولی اخلاقی تهی از محتوا فراتر برد، مفهوم پردازی <strong>حقوق طبیعی</strong> بود.</p> <p dir="RTL">&nbsp;</p> <p dir="RTL">توماس پین در کتاب حقوق بشر، حق انسان را امری برآمده از فردیت خود انسان دانسته و نه دستورات و امتیازاتی که حکام به مردم می&zwnj;دهند:</p> <p dir="RTL">&quot;انحراف از مفهوم حق خواهد بود اگر بگوییم فرمان است که حقوق را تعیین می&zwnj;کند. این گفته خود نتیجه معکوس داده یعنی حق را از انسان سلب خواهد کرد. مردم ذاتاً از حقوق برخوردار&zwnj;اند، اما فرمان&zwnj;ها این حقوق را از اکثریت سلب کرده و با محروم کردن ایشان، آنرا در دستان عده معدودی قرار می&zwnj;دهند. در نتیجه فرمان&zwnj;ها ابزارهای بی&zwnj;عدالتی هستند. بنابراین واقعیت باید این باشد که افراد و با حق حاکمیت و شخصی خودشان، وارد یک قرارداد شده و حکومت را تشکیل دهند و تنها به این روش یک حکومت حق شکل گیری و تنها بر این اصل حق موجودیت می&zwnj;یابد. &quot; (<a href="http://pinkmonkey.com/dl/library1/right.pdf">منبع</a>)</p> <p dir="RTL">&nbsp;</p> <p dir="RTL">این کتاب پاسخی بود به کتاب &quot; تاملاتی درباب انقلاب فرانسه&quot; از ادموند بورک. بورک بحث حقوق طبیعی را برای یک جامعه بی فایده می&zwnj;دانست: &quot; فایده حق انتزاعی انسان برای برخورداری از غذا یا دارو چیست؟ مسئله روش گرداندن و اداره آنهاست. برای برخورداری از غذا و دارو من از کشاورز و پزشک کمک خواهم گرفت نه از پروفسور. &quot; (<a href="http://www.bartleby.com/24/3/">منبع</a>)</p> <p dir="RTL">&nbsp;</p> <p dir="RTL">پس به نظر بورک، علم ما به چیستی چیزها (چگونه کشت کردن و چگونه درمان کردن) کافی است و با همین شناخت می&zwnj;توان جامعه را اداره کرد. تعیین حق انسان و قضاوت درباره بایدها و نبایدها مسئله&zwnj;ای بی&zwnj;اهمیت است. برای نقد این دیدگاه کافی است نگاهی به جامعه ایران بیاندازیم. اگر اینطور باشد چرا مردم ایران با وجود شمار عظیمی از افراد جوان و تحصیل کرده، همچنان از گرسنگی، فقر، ممنوعیت و محرومیت&zwnj;های فراوان در رنج&zwnj;اند؟ بنا به استدلال مغالطه آمیز بورک، باید نتیجه بگیریم که اگر ما از گرانی و محرومیت در رنج هستیم به خاطر این است که فن آوری و علم لازم برای تولید غذا را نداریم که البته چنین نیست. این دقیقا همان مغلطه&zwnj;ای است که خمینی در تاکید بر خودکفایی مطرح می&zwnj;کرد: اگر ما در زمینه تولید به خودکفایی رسیده و از وابستگی به کشورهای غربی رها شویم، به عدالت وسعادت دست خواهیم یافت. اکنون ما با گوشت و پوست خون خود در می&zwnj;یابیم که بحث توماس پین واقعاً انتزاعی نیست. عدالت را تنها باید در مفهوم حق فهمید و بدون حق برخورداری مردم از منابع و ثروت جامعه، عدالت و آزادی در کار نخواهد بود.</p> <p dir="RTL">&nbsp;</p> <p dir="RTL">اینکه انسان چه باید بکند و چه نباید، در سطوح فردی و اجتماعی متفاوت است. اخلاق اعمال هر فرد را به طور منفرد قضاوت می&zwnj;کند در حالیکه در سطح جامعه بایدها و نبایدها توسط حقوق مشخص می&zwnj;شود. اگر قوانین یک جامعه میان اخلاق و حقوق تمایز قائل نشود، آن جامعه به سرعت به سوی ستم و استبداد در خواهد غلتید. بسیاری از اعمال مانند دروغ، تمسخر، غرور و یا حرص و پرخوری می&zwnj;تواند غیراخلاقی قلمداد شود درحالیکه این اعمال جزئی از حقوق فرد محسوب می&zwnj;شوند. به عبارت دیگر جامعه وظیفه ارشاد و هدایت اخلاقی اعضای خود را ندارد بلکه دامنه عمل افراد تنها باید در جایی که به آزادی عمل دیگران صدمه وارد می&zwnj;شود، محدود گردد. اینرا اصل آزادی سلبی می&zwnj;گوییم.</p> <p dir="RTL">&nbsp;</p> <p dir="RTL">این بحث در دوره روشنگری به شکل منازعه میان فیلسوفان طرفدار حقوق طبیعی و فسخ ناپذیر از یکسو و طرفداران حقوق به مثابه سنت از سوی دیگر خود را نشان داد. جرمی بنتام و ادموند بورک به عنوان سنت گرا در مقابل طرفداران حقوق طبیعی مانند هابز و لاک، ادعا می&zwnj;کردند که حقوق باید از سنت استخراج شوند و از همین رو هر حقی قابل فسخ است. در این سنت محافظه کاری، قوانین از حقوق متمایز نمی&zwnj;شوند و در نتیجه افراد نمی&zwnj;توانند قوانین ستمگر را که در تضاد با حقوق طبیعی آنها قرار دارد، با فسخ قرارداد اجتماعی (بوسیله&zwnj;ی عمل انقلاب) باطل سازند.</p> <p dir="RTL">&nbsp;</p> <p dir="RTL">بنابراین تا اینجا ما به سه حکم مهم روشنگری دست یافته ایم:</p> <p dir="RTL">1. حق از آزادی انسان استنتاج می&zwnj;شود و نه از سنت و مذهب.</p> <p dir="RTL">2. حق با اخلاقیات متفاوت است. حتی عمل غیراخلاقی یا کفرآمیز می&zwnj;تواند حق انسان قلمداد شود.</p> <p dir="RTL">3. حق با قانون متفاوت است. هر قانونی الزاماً حق انسان نیست و در جوامع استبدادی قانون در تضاد با حق قرار می&zwnj;گیرد و باید لغو شود. بنابراین مردم این حق را دارند که با عمل انقلاب استبداد را نابود سازند.</p> <p dir="RTL">&nbsp;</p> <p dir="RTL">اینها مهمترین نکاتی هستند که می&zwnj;توان از انبوه اندیشه&zwnj;ها و مباحثی که در طی دور روشنگری درباره حق طبیعی استخراج کرد.</p> <p dir="RTL">&nbsp;</p> <p dir="RTL">مراد فیلسوفان روشنگری از طبیعی بودن حق محل بحث است. از یک منظر، هدف آنها از طبیعی دانستن حق، تلاش برای فسخ&zwnj;ناپذیر ساختن حق انسان است. مثلا اگر من حق حیات دارم پس این حق طبیعی است و هیچ حاکمی حق فسخ آنرا ندارد. از منظر دیگر، طبیعی دانستن یک حق می&zwnj;تواند به این معنا باشد که پیش از جامعه یعنی در &quot;وضعیت طبیعی&quot; انسان این آزادیها را داشته است و از اینرو این حقوق باید بعد از قرارداد نیز همچنان حفظ شوند. ادعای طبیعی بودن حق در معنای دوم آن قابل چالش است. برای حل این ابهام بهتر است که حق را نه طبیعی بلکه عقلانی بدانیم. به نظر کانت، بایدها و نبایدها می&zwnj;توانند از اصول عقلانی استنتاج شوند. هر اصل اخلاقی یا حقوقی باید سه شرط عقلانی را برآورده سازد:</p> <p dir="RTL">۱. یک عمل نباید آزادی همان عمل یا اعمال مشروع دیگران را نقض کند. دایره اعمال دیگران نباید با یکدیگر همپوشانی داشته باشد. برای مثال دزدی نمی&zwnj;تواند حق فرد محسوب شود چرا که در این مورد کسب مالکیت با استفاده از سلب مالکیت از دیگری صورت گرفته است. این گفته درباره استثمار کار در سرمایه داری نیز صادق است. سود چیزی جز کسب ثروت با استفاده از سلب ثروت و بهره کشی از کاراضافی کارگران نیست.</p> <p dir="RTL">۲. عمل باید در تمامی زمان&zwnj;ها و مکانها مشروع و موجه باشد. برای مثال کسی نمی&zwnj;تواند دروغ نگفتن را اخلاقی بداند اگر آنرا مشروط به زمان کند و بگوید من تنها زمانی دروغ نمی&zwnj;گویم که به نفعم باشد. یا همچنین ممکن نیست حق با زمان و مکان تغییر کرده و فسخ شود.</p> <p dir="RTL">۳. یک عمل نباید با دیگر اعمال مجاز در تضاد باشد.</p> <p dir="RTL">&nbsp;</p> <p dir="RTL">بنابراین حق نه به خاطر طبیعی بودن بلکه عقلانی بودنش، فسخ ناپذیر خواهد بود. تلاش برای ایجاد جامعه&zwnj;ای عقلانی&zwnj;تر با تلاش برای اعاده حقوق بشر گره خورده است.</p> <p dir="RTL">&nbsp;</p> <p dir="RTL"><strong>پاسخ به چند مغلطه</strong></p> <p dir="RTL">&nbsp;</p> <p dir="RTL">اسلام&zwnj;گرایان و روشنفکران اسلامی، فلسفه حقوق را امری مربوط به تاریخ و فرهنگ غرب می&zwnj;دانند. اگر در کشورهای غربی تاحدی آزادی بیان و آزادی سیاسی حکمفرماست، این ناشی از فرهنگ و سنت&zwnj;های غربی است و ما به عنوان اهالی شرق و مسلمان باید حقوق را از فرهنگ و سنت&zwnj;های خودمان استنتاج کنیم. این توجیه برای استبداد و سرکوب را می&zwnj;توان مغلطه نسبی&zwnj;گرایی فرهنگی نامید.</p> <p dir="RTL">&nbsp;</p> <p dir="RTL">همانطور که دیدیم فیلسوفان روشنگری کاملا برعکس ادعای روشنفکران اسلامی، حق را امری جهانشمول، طبیعی و فسخ ناپذیر می&zwnj;دانستند و نه ناشی از فرهنگ. در اعلامیه حقوق بشر و شهروندی که انقلابیون فرانسوی در سال 1789 تنظیم کردند، حق را امری جهانشمول دانسته و حتی نام فرانسه نیز به میان نمی&zwnj;آید.</p> <p dir="RTL">&nbsp;</p> <p dir="RTL">برخی دیگر روشنگری را به عنوان تقلید از غرب نگاه می&zwnj;کنند. به نظر آنها یک جریان فکری را نمی&zwnj;توان از تاریخ آن جدا کرد و برای جامعه دیگری در زمان و مکانی دیگر اعمال کرد. همین مغلطه نیز علیه مارکسیسم و تلاش برای انقلاب به کار می&zwnj;رود. این اتهام درکی نسبت به اصل مسئله ندارد: ما قصد تکرار، تقلید اعمال و رخدادهای تاریخی را نداریم بلکه ضرورت جامعه&zwnj;ای مبتنی بر حقوق جهانشمول بشر از اصول عقلانی خود ما استنتاج شده است. برای مثال اگر من در این مقاله با نظر توماس پین برای حق انقلاب کردن موافق و با نظر بورک مخالفم هستم، این به دلیل مطابقت اولی با اصول عقلانی من است. این به هیچ&zwnj; وجه به معنای پذیرش بی&zwnj;چون و چرای نظرات فیلسوفان دوره روشنگری نیست. چه بسا بسیاری از نظرات آنان با استانداردهای عصر ما ستمگرانه و مضحک جلوه کند. برای مثال جان لاک حقوق را فقط برای شهروند مرد بورژوا تعریف می&zwnj;کند.</p> <p dir="RTL">&nbsp;</p> <p dir="RTL">مغلطه دیگر به نگاهی آنارشیستی تعلق دارد که جامعه را با دوگانه قدرت و شورش علیه آن می&zwnj;سنجد. در این دیدگاه به طور کل هرگونه حکومت و قدرتی شر است و عمل انقلاب نه به سبب اعاده حقوق بلکه به عنوان شورش برعلیه قدرت توجیه می&zwnj;شود. برخلاف این دیدگاه آنارشیستی (که در واقع ایدئولوژی اشتباه طبقه کارگر است و در مقابل ایدئولوژی راستین آن یعنی سوسیالیسم علمی قرار می&zwnj;گیرد) حکومت می&zwnj;تواند حاصل تفویض حقوق افراد باشد و نه الزاماً قدرتی که در مقابل قدرت&zwnj;های فردی قرار می&zwnj;گیرد. طنز اینجاست که مغلطه آنارشیستی با مونارشیست&zwnj;هایی مانند هابز دیدگاهی یکسان به جامعه را اتخاذ می&zwnj;کند. از هر دو منظر، حکومت همیشه در مقابل قدرتهای فردی قرار می&zwnj;گیرد و ما باید بین این دو شر یکی را انتخاب کنیم. به نظر هابز شر کمتر حکومت است و به نظر آنارشیست&zwnj;ها زندگی اشتراکی و بدون هیچ قدرت و قانونی.</p> <p dir="RTL">&nbsp;</p> <p dir="RTL">همانطور که بحث ما نشان داد حق نه از سنت، نه از فرهنگ و نه از قدرت بلکه از آزادی انسان برآمده و براساس اصول عقلانی تعیین می&zwnj;شود.</p> <p dir="RTL">&nbsp;</p> <p dir="RTL">ادامه دارد</p> <p dir="RTL">&nbsp;</p> <p dir="RTL"><strong>بخش&zwnj;های پیشین:</strong></p> <p dir="RTL">عناصر اصلی روشنگری (۱): <a href="http://zamanehdev.redbee.nl/u/?p=22253">روشنگری: گفتار در روش</a></p> <p dir="RTL">عناصر اصلی روشنگری (۲): <a href="#http://radiozamaneh.com/reflections/2012/12/09/22436">رهایی از الهیات</a></p>

امین قضایی – در دو بخش نخست، دو عنصر اصلی روشنگری به ترتیب با عنوان‌های جست‌وجوی روش و موضوع مناسب برای شناخت معرفی شدند. شناخت چیزی ممکن نیست مگر آنکه پیشتر روشی برای شناخت آن یافته‌ باشیم. به عبارت دیگر، روش‌شناسی مقدم بر خود شناخت است. همچنین موضوع مطلوب روشنفکر برای شناخت حقیقت و سعادت دنیوی انسان است.

یک نگاه کوتاه به فقه اسلامی کافی است تا دریابیم که علی رغم تمامی پیچیدگی‌های ظاهری و حتی ابداع روش‌شناسی، موضوع آنها نسبت به آزادی و سعادت انسان بیگانه است. در سنن و ادیان، انسان، به عنوان موضوع شناخت، تنها رعیت یک حاکم و بنده یک خداست. روشنگری برای نیل به دو مقصود فوق، ابتدا دو روش تجربی و تجزیه و تحلیل را ابداع کرده و سپس در مسیری مطول از دئیسم و پان‌تئیسم به سوی اته‌ئیسم، موضوع شناخت فلسفه را از خدا و ماهیتش به انسان و سعادتش تغییر داد.

در مرحله سوم، شناخت باید از توصیف چیزها فراتر رفته و به ارزش‌گذاری دست زند. لازم است تا انسان علاوه بر شناخت هستی و چیستی چیزها و رخدادها، بایدها و نبایدهایی را نیز برای اعمال خود مشخص سازد. به بیان دیگر، مضاف بر شناخت اینکه چیزها چگونه رخ می‌دهند، باید بدانیم که انسان در این جهان برای سعادت خویش چگونه بایست عمل کند. پاسخ به این پرسش، نوع دیگری از قضاوت را ضروری می‌سازد که بنا بر تعریف هیوم آنرا شناخت اخلاقی یا نرماتیو (normative) می‌گوییم و در مقابل شناخت توصیفی قرار می‌گیرد. گامی که روشنگری در این جهت برداشت و قضاوت ما را از موعظه اصولی اخلاقی تهی از محتوا فراتر برد، مفهوم پردازی حقوق طبیعی بود.

توماس پین در کتاب حقوق بشر، حق انسان را امری برآمده از فردیت خود انسان دانسته و نه دستورات و امتیازاتی که حکام به مردم می‌دهند:

"انحراف از مفهوم حق خواهد بود اگر بگوییم فرمان است که حقوق را تعیین می‌کند. این گفته خود نتیجه معکوس داده یعنی حق را از انسان سلب خواهد کرد. مردم ذاتاً از حقوق برخوردار‌اند، اما فرمان‌ها این حقوق را از اکثریت سلب کرده و با محروم کردن ایشان، آنرا در دستان عده معدودی قرار می‌دهند. در نتیجه فرمان‌ها ابزارهای بی‌عدالتی هستند. بنابراین واقعیت باید این باشد که افراد و با حق حاکمیت و شخصی خودشان، وارد یک قرارداد شده و حکومت را تشکیل دهند و تنها به این روش یک حکومت حق شکل گیری و تنها بر این اصل حق موجودیت می‌یابد. " (منبع)

این کتاب پاسخی بود به کتاب " تاملاتی درباب انقلاب فرانسه" از ادموند بورک. بورک بحث حقوق طبیعی را برای یک جامعه بی فایده می‌دانست: " فایده حق انتزاعی انسان برای برخورداری از غذا یا دارو چیست؟ مسئله روش گرداندن و اداره آنهاست. برای برخورداری از غذا و دارو من از کشاورز و پزشک کمک خواهم گرفت نه از پروفسور. " (منبع)

پس به نظر بورک، علم ما به چیستی چیزها (چگونه کشت کردن و چگونه درمان کردن) کافی است و با همین شناخت می‌توان جامعه را اداره کرد. تعیین حق انسان و قضاوت درباره بایدها و نبایدها مسئله‌ای بی‌اهمیت است. برای نقد این دیدگاه کافی است نگاهی به جامعه ایران بیاندازیم. اگر اینطور باشد چرا مردم ایران با وجود شمار عظیمی از افراد جوان و تحصیل کرده، همچنان از گرسنگی، فقر، ممنوعیت و محرومیت‌های فراوان در رنج‌اند؟ بنا به استدلال مغالطه آمیز بورک، باید نتیجه بگیریم که اگر ما از گرانی و محرومیت در رنج هستیم به خاطر این است که فن آوری و علم لازم برای تولید غذا را نداریم که البته چنین نیست. این دقیقا همان مغلطه‌ای است که خمینی در تاکید بر خودکفایی مطرح می‌کرد: اگر ما در زمینه تولید به خودکفایی رسیده و از وابستگی به کشورهای غربی رها شویم، به عدالت وسعادت دست خواهیم یافت. اکنون ما با گوشت و پوست خون خود در می‌یابیم که بحث توماس پین واقعاً انتزاعی نیست. عدالت را تنها باید در مفهوم حق فهمید و بدون حق برخورداری مردم از منابع و ثروت جامعه، عدالت و آزادی در کار نخواهد بود.

اینکه انسان چه باید بکند و چه نباید، در سطوح فردی و اجتماعی متفاوت است. اخلاق اعمال هر فرد را به طور منفرد قضاوت می‌کند در حالیکه در سطح جامعه بایدها و نبایدها توسط حقوق مشخص می‌شود. اگر قوانین یک جامعه میان اخلاق و حقوق تمایز قائل نشود، آن جامعه به سرعت به سوی ستم و استبداد در خواهد غلتید. بسیاری از اعمال مانند دروغ، تمسخر، غرور و یا حرص و پرخوری می‌تواند غیراخلاقی قلمداد شود درحالیکه این اعمال جزئی از حقوق فرد محسوب می‌شوند. به عبارت دیگر جامعه وظیفه ارشاد و هدایت اخلاقی اعضای خود را ندارد بلکه دامنه عمل افراد تنها باید در جایی که به آزادی عمل دیگران صدمه وارد می‌شود، محدود گردد. اینرا اصل آزادی سلبی می‌گوییم.

این بحث در دوره روشنگری به شکل منازعه میان فیلسوفان طرفدار حقوق طبیعی و فسخ ناپذیر از یکسو و طرفداران حقوق به مثابه سنت از سوی دیگر خود را نشان داد. جرمی بنتام و ادموند بورک به عنوان سنت گرا در مقابل طرفداران حقوق طبیعی مانند هابز و لاک، ادعا می‌کردند که حقوق باید از سنت استخراج شوند و از همین رو هر حقی قابل فسخ است. در این سنت محافظه کاری، قوانین از حقوق متمایز نمی‌شوند و در نتیجه افراد نمی‌توانند قوانین ستمگر را که در تضاد با حقوق طبیعی آنها قرار دارد، با فسخ قرارداد اجتماعی (بوسیله‌ی عمل انقلاب) باطل سازند.

بنابراین تا اینجا ما به سه حکم مهم روشنگری دست یافته ایم:

1. حق از آزادی انسان استنتاج می‌شود و نه از سنت و مذهب.

2. حق با اخلاقیات متفاوت است. حتی عمل غیراخلاقی یا کفرآمیز می‌تواند حق انسان قلمداد شود.

3. حق با قانون متفاوت است. هر قانونی الزاماً حق انسان نیست و در جوامع استبدادی قانون در تضاد با حق قرار می‌گیرد و باید لغو شود. بنابراین مردم این حق را دارند که با عمل انقلاب استبداد را نابود سازند.

اینها مهمترین نکاتی هستند که می‌توان از انبوه اندیشه‌ها و مباحثی که در طی دور روشنگری درباره حق طبیعی استخراج کرد.

مراد فیلسوفان روشنگری از طبیعی بودن حق محل بحث است. از یک منظر، هدف آنها از طبیعی دانستن حق، تلاش برای فسخ‌ناپذیر ساختن حق انسان است. مثلا اگر من حق حیات دارم پس این حق طبیعی است و هیچ حاکمی حق فسخ آنرا ندارد. از منظر دیگر، طبیعی دانستن یک حق می‌تواند به این معنا باشد که پیش از جامعه یعنی در "وضعیت طبیعی" انسان این آزادیها را داشته است و از اینرو این حقوق باید بعد از قرارداد نیز همچنان حفظ شوند. ادعای طبیعی بودن حق در معنای دوم آن قابل چالش است. برای حل این ابهام بهتر است که حق را نه طبیعی بلکه عقلانی بدانیم. به نظر کانت، بایدها و نبایدها می‌توانند از اصول عقلانی استنتاج شوند. هر اصل اخلاقی یا حقوقی باید سه شرط عقلانی را برآورده سازد:

۱. یک عمل نباید آزادی همان عمل یا اعمال مشروع دیگران را نقض کند. دایره اعمال دیگران نباید با یکدیگر همپوشانی داشته باشد. برای مثال دزدی نمی‌تواند حق فرد محسوب شود چرا که در این مورد کسب مالکیت با استفاده از سلب مالکیت از دیگری صورت گرفته است. این گفته درباره استثمار کار در سرمایه داری نیز صادق است. سود چیزی جز کسب ثروت با استفاده از سلب ثروت و بهره کشی از کاراضافی کارگران نیست.

۲. عمل باید در تمامی زمان‌ها و مکانها مشروع و موجه باشد. برای مثال کسی نمی‌تواند دروغ نگفتن را اخلاقی بداند اگر آنرا مشروط به زمان کند و بگوید من تنها زمانی دروغ نمی‌گویم که به نفعم باشد. یا همچنین ممکن نیست حق با زمان و مکان تغییر کرده و فسخ شود.

۳. یک عمل نباید با دیگر اعمال مجاز در تضاد باشد.

بنابراین حق نه به خاطر طبیعی بودن بلکه عقلانی بودنش، فسخ ناپذیر خواهد بود. تلاش برای ایجاد جامعه‌ای عقلانی‌تر با تلاش برای اعاده حقوق بشر گره خورده است.

پاسخ به چند مغلطه

اسلام‌گرایان و روشنفکران اسلامی، فلسفه حقوق را امری مربوط به تاریخ و فرهنگ غرب می‌دانند. اگر در کشورهای غربی تاحدی آزادی بیان و آزادی سیاسی حکمفرماست، این ناشی از فرهنگ و سنت‌های غربی است و ما به عنوان اهالی شرق و مسلمان باید حقوق را از فرهنگ و سنت‌های خودمان استنتاج کنیم. این توجیه برای استبداد و سرکوب را می‌توان مغلطه نسبی‌گرایی فرهنگی نامید.

همانطور که دیدیم فیلسوفان روشنگری کاملا برعکس ادعای روشنفکران اسلامی، حق را امری جهانشمول، طبیعی و فسخ ناپذیر می‌دانستند و نه ناشی از فرهنگ. در اعلامیه حقوق بشر و شهروندی که انقلابیون فرانسوی در سال 1789 تنظیم کردند، حق را امری جهانشمول دانسته و حتی نام فرانسه نیز به میان نمی‌آید.

برخی دیگر روشنگری را به عنوان تقلید از غرب نگاه می‌کنند. به نظر آنها یک جریان فکری را نمی‌توان از تاریخ آن جدا کرد و برای جامعه دیگری در زمان و مکانی دیگر اعمال کرد. همین مغلطه نیز علیه مارکسیسم و تلاش برای انقلاب به کار می‌رود. این اتهام درکی نسبت به اصل مسئله ندارد: ما قصد تکرار، تقلید اعمال و رخدادهای تاریخی را نداریم بلکه ضرورت جامعه‌ای مبتنی بر حقوق جهانشمول بشر از اصول عقلانی خود ما استنتاج شده است. برای مثال اگر من در این مقاله با نظر توماس پین برای حق انقلاب کردن موافق و با نظر بورک مخالفم هستم، این به دلیل مطابقت اولی با اصول عقلانی من است. این به هیچ‌ وجه به معنای پذیرش بی‌چون و چرای نظرات فیلسوفان دوره روشنگری نیست. چه بسا بسیاری از نظرات آنان با استانداردهای عصر ما ستمگرانه و مضحک جلوه کند. برای مثال جان لاک حقوق را فقط برای شهروند مرد بورژوا تعریف می‌کند.

مغلطه دیگر به نگاهی آنارشیستی تعلق دارد که جامعه را با دوگانه قدرت و شورش علیه آن می‌سنجد. در این دیدگاه به طور کل هرگونه حکومت و قدرتی شر است و عمل انقلاب نه به سبب اعاده حقوق بلکه به عنوان شورش برعلیه قدرت توجیه می‌شود. برخلاف این دیدگاه آنارشیستی (که در واقع ایدئولوژی اشتباه طبقه کارگر است و در مقابل ایدئولوژی راستین آن یعنی سوسیالیسم علمی قرار می‌گیرد) حکومت می‌تواند حاصل تفویض حقوق افراد باشد و نه الزاماً قدرتی که در مقابل قدرت‌های فردی قرار می‌گیرد. طنز اینجاست که مغلطه آنارشیستی با مونارشیست‌هایی مانند هابز دیدگاهی یکسان به جامعه را اتخاذ می‌کند. از هر دو منظر، حکومت همیشه در مقابل قدرتهای فردی قرار می‌گیرد و ما باید بین این دو شر یکی را انتخاب کنیم. به نظر هابز شر کمتر حکومت است و به نظر آنارشیست‌ها زندگی اشتراکی و بدون هیچ قدرت و قانونی.

همانطور که بحث ما نشان داد حق نه از سنت، نه از فرهنگ و نه از قدرت بلکه از آزادی انسان برآمده و براساس اصول عقلانی تعیین می‌شود.

ادامه دارد

بخش‌های پیشین:

عناصر اصلی روشنگری (۱): روشنگری: گفتار در روش

عناصر اصلی روشنگری (۲): رهایی از الهیات

این مطلب را پسندیدید؟ کمک مالی شما به ما این امکان را خواهد داد که از این نوع مطالب بیشتر منتشر کنیم.

آیا مایل هستید ما را در تحقیق و نوشتن تعداد بیشتری از این‌گونه مطالب یاری کنید؟

.در حال حاضر امکان دریافت کمک مخاطبان ساکن ایران وجود ندارد

توضیح بیشتر در مورد اینکه چطور از ما حمایت کنید

نظر بدهید

در پرکردن فرم خطایی صورت گرفته

نظرها

  • ایراندوست

    اگر سعی‌ کنیم که مطلق اندیش نباشیم و حق را یک فرایند زمانی‌،مکانی،فرهنگی‌،نسبی‌،سیال و در حال تحوّل ببینیم،میتوان گفت که،۱-کم کردن فاصله طبقاتی در میان اقشار مختلف مردم،۲- بوجود آوردن زمینه و امکاناتی که فردیت، شانس بهره وری از اندیشه، رشد و بالندگی شخصی‌ در جامعه را دارا شود و ۳-تامین درمان و بهزیستی شهروندان، حق فردی و جمعی‌ مردم یک کشور است، حقی‌ که از سوئی، مردم از دولت خود باید مطالبه کنند و از سوی دیگر یک دولت مدنی منتخب، در مهندسی‌،حراست و هدفمندی این حقوق ساعی است.

  • امید

    آقای امین قضایی فضای فکری موضوع شما در تبیین فلسفه روشنگری قرار داشت تا اینکه به یکباره مطرح کردید که: برخلاف این دیدگاه آنارشیستی (که در واقع ایدئولوژی اشتباه طبقه کارگر است و در مقابل ایدئولوژی راستین آن یعنی سوسیالیسم علمی قرار می‌گیرد) . دوست گرامی فلسفه روشنگری با ایدئولوژی راستین! ؟ سوسیالیسم علمی همخوانی ندارد متاسفانه هنوز خود را از قید تابوی مقدس چپ رها نکرده اید کسی که متودولوژی درستی در شناخت بر می گزیند چرا باز به بیراهه تجربه شده سوسیالسم علمی بر می گردد.شهامت بریدن بند ناف از ایدئو لوژی را داشته باشید .مقاله اول و دوم شما بسیار امیدوار کننده بود . با احترام

  • امید

    دوست گرامی آقای قضایی ،روشنگری کجا و ایدئولوژی راستین سوسیالیسم علمی!؟ کجا . مقاله اول و دوم شما بسیار امید وار کننده بود اما درپایان مقاله سوم گردش به چپ نا منتظره ایی کردید شرط اول روشنگری بریدن بند ناف از ایدئو لوژی است . اگاهی اش را دارید شهامت اش را نیز می توانید دارا باشید . با احترام

  • کاربر مهمان حسن گلسفیدی

    مشیت الاهی در اسلام ، همان قوانین حاکم بر هستی است.این نشان میدهد که همه فلاسفه حتی فیلسوفان شرقی هم از انسان شناسی قرآن اطلاع ندارند و آنرا از دین مسیحیت تاریخی و از روحانیون مسلمان ارسطو زده و مقلد غرب در نظر میگیرند، و این فتوا را هم برای اسلام حقیقی میدهند! در اسلام , انسان خلیفه و نماینده خدا در زمین است و خداوند سرنوشت مردم را تغییر نمیدهد جز اینکه خود مردم تغییر کنند تا تغییر دهند. این یعنی کار نیک و بد انسان دست خودش است و انسان است با عمل خود بهشت و جهنم خود را می سازد . عجیب است ایشان هم اراده انسانی را در تغییر خود و جامعه که در قرآن واضع و روشن آمده را هم همان مسیحیت گرفته . انسان در قرآن بینهایت آزاد است که انتخاب بین بد و خوب کند . انتخاب بد ،او را از قوانین حاکم بر هستی جدا میکند و به تخریب خو د و جامعه و محیط زیست معطوف می دارد . همانطور که شاهد هستیم، انسان تسلیم نشده به قوانین حاکم بر هستی، ضرر به همه پدیه های هستی و محیط زسیت میزند. انسان میتواند و آزاد است که خوب را انتخاب کند یعنی همسو با قوانین حاکم بر هستی قرار گیرد و به یگانگی با سایر پدیده های هستی در تعامل قرار گیرد بجای تضاد و تخریب. این نوع برداشت، بجای رهایی انسان از دترمنیزم الاهی کاتولیک ، انسان را بقول خود از شر خدا رها کرده و به اصالت عقل، دترمنیزم اراده زور گرفتار کرده؛ پیروزی زور و قدرت بیشتر، بر پدیده ضعیف و نابودی ضعیف در تئوری داروین ختم شده است. به این معنی که انسان از دترمینزم الاهی فلسفه کاتولیک به دترمینیزم زور تغییر یافته است. یعنی انسان هنوز در زندان تخیل فیلسوفان از برده الاهی خدایان ساخته شده به دست انسان به سرنوشت و دترمنیزم بی خدایان گرفتار آمده است. بی خدایان فکر میکنند انسان را آزاد کرده اند.