در پس انفجار بیروت دنیای بی‌قانون کشتیرانی بین‌المللی است

حدود ساعت ۶ عصر سه‌شنبه آتش‌سوزی ظاهرا کوچکی نزدیک انبار غله در بیروت تبدیل به شعله‌هایی بزرگ و به انفجاری مهیب ختم شد. ابر قارچ‌گونه‌ای از آب و مخروبه و ستون دودی بزرگی از قرمز و نارنجی و سیاه از انبار به آسمان زبانه کشید.

شوک ناشی از انفجار انبارها و آپارتمان‌های مجاور را نابود کرد، و تا فاصله چندین کیلومتری درها را از جا کند و شیشه‌ها را شکست. در هنگام نوشتن این یادداشت بر اساس گزارشها ۱۵۴ نفر بر اثر این انفجار کشته شده‌ و بیش از ۵۰۰۰ نفر زخمی و بیش از ۳۰ هزار نفر خانه‌شان را ترک کرده‌اند. تعدادی از مردم هنوز گم شده‌اند. (در هنگام ترجمه تعداد کشته‌ها ۱۵۸ نفر و مجروحین به بیش از ۶ هزار نفر رسیده است)

در حالی که توجهات به بی‌کفایتی و ناکارآمدی مسئولان و حکومت لبنان جلب شده، ریشه این فاجعه بارها عمیق‌تر و گسترده‌تر است و به شبکه سرمایه دریایی و حیله‌های قانونی ارتباط دارد که طراحی شده‌اند تا به هر قیمتی از کسب و کارها حمایت کند.

فارغ از اینکه دلیل آتش‌سوزی اولیه چه بود، انفجار دوم که بندر و بخش زیادی از شهر را نابود کرد به دلیل ذخیره ۲۷۵۰ تن نیترات آمونیوم در انبار بندر بود. محصول شیمیایی که هم در کشاورزی و هم در ساختمان‌سازی استفاده میشود، نیترات آمونیوم مرتبط به بمب‌گذاری سال ۱۹۹۳ بیشاپزگیت لندن و انفجار اوکلاهاما سیتی در ۱۹۹۵ مرتبط است. 

این ماده همچنین عامل انفجارهای بزرگی در گالوستون تگزاس در ۱۹۴۷ و بندر تینجین در چین در ۲۰۱۵ است که در هر دو مورد انسان‌های زیادی کشته شدند. چطور یک ماده شیمایی به این خطرناکی در انباری در نزدیکی مناطق مسکونی نگهداری میشود؟

در سپتامبر ۲۰۱۳، کشتی باربری‌ام. وی راسس (MV Rhosus)، با مالکی روس که آن را به نام شرکتی در بلغارستان ثبت کرده و با «پرچم مصلحتی» مولداوی، از باتومی گرجستان به سمت موزامبیک رفت. کشتی حامل نیترات آمونیوم بود که توسط شرکتی موزامبیکی خریداری شده بود، شرکتی که ماده محترقه تجاری تولید میکند. کشتی توسط هشت خدمه اوکراینی و دو خدمه روس کنترل میشد بدون آنکه بدانند خدمه قبلی در اعتراض به پرداخت نشدن حقوق‌شان کار را ترک کرده‌اند.

هنگامی که کشتی به فرمان صاحبش مجبور به توقف اضافی در بیروت شد تا بار دیگری بگیرد، مقامات لبنانی کشتی را به دلیل نقض قوانین سازمان کشتیرانی بین‌المللی و عدم پرداخت پرداختی‌هایی چون هزینه بندر متوقف کردند. کشتی‌ها را میتوان به دلایل مختلف «بازداشت» کرد از جمله اگر که مدارک لازم را نداشته باشند، غیرایمن یا مضر برای محیط زیست تلقی شوند یا یکی از پرداخت‌هایش عملی نشده و بدهکار باشند.

صاحب کشتی «ایگور گرچوشکین» کشتی‌اش را در مولداوی ثبت کرده بود، جایی که چندان بابت قوانین کار، سلامت و ایمنی و محیط‌زیست سختگیری نمیکنند. کشتی‌ها حتما باید در دفتر یک کشور ثبت شوند اما میتوانند پرچم کشور دیگری متفاوت از کشور صاحب کشتی نصب کنند که به آن «پرچم مصلحتی» (Flag of convenience) گفته میشود. (این کار معمولا به انگیزه‌های مالی و فرار مالیاتی انجام میشود. م)

پرچم مصلحتی ابتدا توسط وکلای آمریکایی در دولت‌های متکی چون پاناما، لیبریا و هندوراس طراحی شد. حتی امروز نیز بخش اعظم سود برخی از بزرگترین دفتر ثبت کشتی‌ها روانه شرکت‌های خصوصی در ایالات متحده میشود.

کلمه convenience در عبارت Flag of convenience بنا به «جان مک‌فی» – جستارنویس آمریکایی – یعنی اینکه «میتوان از مالیات پرهیز کرد، بیمه تا حد بالایی قابل اغماض است و اینکه میتوان از سراسر دنیا دریانوردانی استخدام کرد و حقوقی به آنها داد که برای مالک کشتی جذاب است».

هنگامی که گرچوشکین متوجه شد توقف کشتی‌اش چقدر میتواند برایش هزینه داشته باشد اعلام ورشکستگی کرد و عملا کشتی و خدمه‌اش را رها کرد. گیرندگان موزامبیکی نیترات آمونیوم نیز محموله را فراموش کردند.

صاحبان کشتی که اخطارهایی به دلیل عدم پرداخت حقوق کارگرانشان هم دریافت کرده بودند کشتی را همانجا رها کردند. سازمان جهانی کار معمولا یک بانک اطلاعاتی از دریانوردان رها شده نگهداری میکند. بعضی اوقات یک کشتی باربری رها شده در حراجی فروخته میشود تا پول طلبکاران، خدمه کشتی و یا هزینه تمیز کردن ضایعات تامین شود.

در لبنان کشتی را دوباره نفروختند و مقامات نیز به ۴ نفر از دریانوردان بدون اینکه جایگزینی برایشان وجود داشته باشد اجازه خروج نمیدادند. کاپیتان و دیگر خدمه روی کشتی‌ای که حامل محموله انفجاری بود بدون حقوق، بدون دسترسی به ارتباطات الکترونیکی و با اندکی غذا و سوخت یکسال باقی ماندند.

در واقع خدمه کشتیِ راسس گروگان مذاکرات بین مقامات بندر لبنان، که نمی‌خواستند مسئولیت بار خطرناک کشتی را بپذیرند، و صاحب کشتی بودند. در آگوست ۲۰۱۴، یک قاضی لبنانی دستور به آزادی دریانوردان داد و ۲۷۵۰ تن بار نیترات آمونیوم از کشتی به انباری در بندر بیروت منتقل شد.

هرچند اغلب لبنانی‌ها از بی‌کفایتی مقامات عصبانی هستند اما در این واقعه مرگبار باید نقش سرمایه کشتی‌رانی بین‌المللی را هم در نظر گرفت.

همه کشورها معاهدات کشتی‌رانی بین‌المللی که مقررات شرایط کار و محموله‌های خطرناک را تعیین میکند امضا نکرده‌اند. حتی اگر امضا کرده باشند هم بسیاری کشورها منابع کافی برای ادعا علیه شرکت‌های خاطی کشتی‌رانی در اختیار ندارند. البته اختلافات بین‌المللی بین حکومت‌ها و سرمایه‌گذاران خارجی نیز عموما به نفع حکومت‌ها تمام نمیشود.

پرچم مصلحتی، خصوصا از آن جنبه که ابزاری برای مراقبت از سرمایه در خشکی است، به کشتی‌های غیرایمن اجازه میدهد تا بدون رعایت قوانین مرتبط با ایمنی و شرایط کار خدمه خود به دریا بروند. حتی ثروتمندترین شرکت‌های کشتی‌رانی در جهان که دفاتر مرکزی‌شان در اروپا و آسیاست نیز کشتی خود را در جایی پرچم میزنند که حقوق، مالیات و بیمه کمتری پرداخت کنند.

حذف اینگونه مقررات فراساحلی، کنار گذاشتن پرچم مصلحتی و بازنگری اساسی مکانیزم معیوبی که اغلب به ضرر دریانوردان و دولت‌های کمتر قدرتمند است اولین قدمها برای جلوگیری از فاجعه‌ای است که سه‌شنبه گذشته رخ داد. همانطور که خاکستر افنجار در بیرون نشست میکند، کارهای زیادی برای انجام دادن وجود دارد.

لینک این مطلب در تریبون زمانه

*لاله خلیلی، استاد سیاست بین‌الملل در دانشگاه کویین مری لندن و نویسنده کتاب «تار و پود جنگ و تجارت: کشتی‌رانی و سرمایه‌داری در شبه جزیره عربستان» است.