محمد طالبی: مدافع اسلام، مخالف اسلام‌گرایان

هفدهم مارس گذشته، دولت تونس با پیشنهاد محمد طالبی نویسنده، استاد دانشگاه و اسلام‌شناس تونسی مقیم فرانسه درباره تأسیس یک انجمن اسلامی برای مبارزه با افراطی‌گری مذهبی مخالفت کرد.
هدف از تأسیس این انجمن، بسط و گسترش ارزش‌های جامعه آزاد و همچنین فرهنگ مدارا و تساهل دینی در تونس بود و می‌خواست از طریق گفت‌وگو با سیاستمداران کنونی و همچنین نمایندگان مردم آن را به انجام برساند.

پس از مخالفت دولت تونس با تأسیس این انجمن، محمد طالبی با انتشار نامه‌ای سرگشاده، به زبان عربی، خطاب به منصف مرزوقی، رییس جمهوری تونس، به این امر اعتراض کرد.
از نظر محمد طالبی، آیات بسیاری در قرآن، مؤید ارزش‌های مدرن و فرهنگ مداراگری است. این نویسنده، همواره در آثار مکتوب و سخنان خود با ذکر این آیات سعی در ارائه چهره‌ای باز از اسلام دارد.
به همین دلیل، طالبی را می‌توان منادی «اسلام آزاد و مدرن» دانست که بر اساس قرائت خود از قرآن، سعی در امروزی کردن کتاب مقدس مسلمانان دارد. اما عملی شدن این‌گونه اسلام در زادگاه طالبی، چندان آسان نیست. این نویسنده بارها در کشورش از سوی سلفی‌ها به مرگ تهدید شده است.

شاید از این نظر بتوان محمد طالبی را با فضل‌الرحمن ملک، اندیشمند پاکستانی و نویسنده کتاب معروف «اسلام و مدرنیته» مقایسه کرد که او نیز از سوی تندروهای کشورش تحمل نشد و ناچار وطنش را ترک کرد.
زندگی و آثار

محمد طالبی در سال ۱۹۲۱ در شهر تونس و در خانواده‌ای مذهبی به دنیا آمد. پدربزرگش دانش‌آموخته مدرسه علمیه زیتونه بود؛ مدرسه‌ای که برخی از نویسندگان و شاعران مطرح تونسی نظیر ابوالقاسم شابی و طاهر حداد در آن درس خوانده‌اند.

پدربزرگ طالبی کتابخانه بزرگی داشت که در آن فرزندانش را با قرآن و کتاب‌های دینی آشنا می‌کرد. علاوه بر او، یکی از دایی‌های طالبی هم روحانی و امام جماعت مسجدی در تونس بود.
محمد طالبی از همان سال‌های کودکی، در کنار مدرسه قرآنی که ویژه کودکان بود، به مدرسه فرانسوی می‌رفت؛ به این ترتیب، او همزمان زبان‌های عربی و فرانسه را آموخت.
داشتن خانواده‌ای روحانی موجب شد که طالبی از همان نوجوانی در کتابخانه پدربزرگش، با تفسیر قرآن، حدیث،‌ فقه و کتاب‌هایی چون مقامات حریری آشنا شود: «پدربزرگم مرا مجبور کرده بود که کتاب "الفیه" ابن مالک را حفظ کنم (...) در کل فضای خانه، مرا در فرهنگ عربی- اسلامی غرق کرده بود.»

اما آنچه در مدرسه فرانسوی از سوی معلمان فرانسوی آموزش داده می‌شد، کاملاً متفاوت بود. رفتن به این مدرسه، موجب شد که طالبی از همان کودکی با دنیای دیگری آشنا شود: «بدون آن مدرسه فرانسوی، آنچه اکنون هستم، نبودم.»

پس از اخذ دیپلم، طالبی مدتی در یکی از شهرهای شمالی تونس به تدریس در مدرسه مشغول شد، اما پس از جنگ جهانی دوم، به فرانسه رفت و در دانشگاه سوربن پاریس به تحصیل ادامه داد. «به کمک پول‌هایی که در دوران معلمی جمع کرده بودم توانستم به فرانسه بیایم.»

محمد طالبی سال ۱۹۴۷، وقتی ۲۶ ساله بود، به خیابان‌های پاریس قدم گذاشت. «در پاریس هیچ‌کس را نمی‌شناختم؛ پس از اینکه وسایل سفرم را در انجمن دانشجویان مسلمان شمال آفریقا گذاشتم، اتاقی در یکی از هتل‌های مرکز شهر گرفتم.»

پاریس از همان ابتدا، این جوان عرب را مجذوب خود کرد: «پاریس شگفت‌انگیز بود.‌ روشنفکران مختلف، این شهر را بارور کرده بودند.»

اما علاوه بر فضاهای روشنفکری پاریس و آشنایی با مکتب‌های فکری مثل مارکسیسم، طالبی مسلمان در این شهر در معرض ادیان دیگر هم قرار گرفت. «مدتی در خانه یک زن مسیحی معتقد ساکن بودم، او می‌خواست مرا با "مذهب حقیقی" که از نظر او همانا مسیحیت بود آشنا کند. به همین دلیل از من می‌خواست که گاهی روزهای یکشنبه او را در رفتن به کلیسا همراهی کنم؛ چیزی که با کمال میل می‌پذیرفتم.» همه اینها موجب شد که دنیای فکری محمد طالبی در پاریس بسیار گسترده شود.

او همچنین از سال ۱۹۵۲ در پاریس تدریس زبان و ادبیات عربی را آغاز کرد. در سال ۱۹۶۶ با دفاع از رساله دکترایش درباره تاریخ قرون وسطای کشورهای شمال آفریقا، که با بررسی سلسله اغلبیان نوشته بود، از سوربن فارغ‌التحصیل شد. در آن زمان، او در مطالعات تاریخی خود بسیار متأثر از روش فکری لوی پروونسال، اسلام‌شناس فرانسوی بود.

از کارهای مهمی که محمد طالبی انجام داده، شرکت در پایه‌گذاری دانشگاه تونس است. او همچنین شورای ملی برای آزادی را بنا نهاد که از سوی دولت تونس غیرمجاز اعلام شد.

طالبی همچنین علاوه بر تصحیح متون دینی و تاریخی، کتاب‌هایی چون «تاریخ تونس در قرون وسطی» (۱۹۶۵)، «اسلام و گفت‌وگو» (۱۹۷۲)، «تأملاتی درباره قرآن» (۱۹۸۹)، «پژوهش‌هایی درباره تسامح» (۱۹۹۵)، «در دفاع از اسلام مدرن» (۱۹۹۸)، «دانشگاه قرآن» (۲۰۰۲) و «مذهبم آزادی است» (۲۰۱۱) را منتشر کرده است.

اعتقاد محمد طالبی به اصلاح دینی

محمد طالبی عمیقاً به اصلاح دینی معتقد است، اما می‌گوید اصلاح دینی را نمی‌توان به جامعه دینی تحمیل کرد، بلکه باید این اصلاح از درون «مساجد» آغاز شود.

این نویسنده، لازمه اصلاح دینی را اجتناب از تقلید و پذیرفتن بی‌چون و چرای اعتقادات دینی می‌داند؛ به عبارت دیگر، «شک» اولین مرحله برای اصلاح دینی است.

همچنین طالبی مخالف هر گونه «تکفیر» است. به عنوان نمونه، او با حمایت از سلمان رشدی، نویسنده انگلیسی هندی‌تباری که از سوی آیت‌الله خمینی به اعدام محکوم شده، گفته است که مسلمانان تنها مجازند در برابر عقاید مخالف، نظرات خود را بیان کنند.

همچنین طالبی از تمامی مسلمانان جهان که مخالف «تفتیش عقاید» هستند، خواسته که علیه این پدیده و نیز «تاریک‌اندیشی مذهبی» متحد شوند.

مخالفت با اسلامگرایان تونسی

پس از وقوع انقلاب در تونس، سقوط زین‌العابدین بن علی، و به قدرت رسیدن اسلامگرایان در این کشور، محمد طالبی بارها مخالفت خود را با حزب النهضه، حزب اسلامگرایان تونس ابراز کرده است.
وی در گفت‌وگویی با مجله «ژون افریک» گفته که عمق تفکرات اسلامی راشد غنوشی، رهبر حزب النهضه را می‌توان در نوع برخورد وی با سلفی‌های تونس درک کرد. اسلامگرایان در قدرت متهم هستند که از سلفی‌ها به عنوان ابزاری برای سرکوب مخالفان خود بهره می‌برند.

همچنین این نویسنده تونسی، با تشبیه حزب اسلامی النهضه به «سرطان»، به گونه‌ای که اگر مردم کشورش به مقابله با آن برنخیزند، این بیماری فراگیر می‌شود، از زیر سلطه دولت قرار گرفتن مراکز فرهنگی، به ویژه مراکز پژوهشی دینی، انتقاد کرده است.

دلیل اصلی مخالفت محمد طالبی با اسلامگرایان تونسی، استفاده از اسلام و قرآن در مسائل سیاسی است؛ در یک کلام او می‌گوید نمی‌توان حکومتی را بر مبنای «شریعت» بنا کرد، زیرا شریعت امری الهی نیست و ساخته بشر است. به اعتقاد طالبی، قرآن قابلیت تبدیل به قانون اساسی کشوری را ندارد و نباید آن را با کتابی سرشار از دستور اشتباه گرفت.

همچنین طالبی معتقد است که به قدرت رسیدن اسلامگرایان، موجب از بین رفتن «هویت تونسی» می‌شود، زیرا تونس طی تاریخ خود، از فرهنگ‌ها و ادیان مختلفی تشکیل شده که نباید یکی را بر دیگری ترجیح داد و مسلط کرد.

اما طالبی فقط از اسلامگرایان کشورش ناامید نیست. او عملکرد دیگر احزاب تونسی، پس از بهار عربی در راستای رسیدن به جامعه لائیک را نیز مثبت ارزیابی نمی‌کند. او می‌گوید برای سوق دادن جامعه به سوی لائیسیته، باید تصور مسلمانان را نسبت به این امر تصحیح کرد. از همین رو، او خود بنا داشت دست به کار شود و در نود و دو سالگی فعالیت در این زمینه را در کشورش از سر بگیرد.
خوشبینی به آینده انقلاب

علی‌رغم همه این اعتراض‌ها، محمد طالبی به آینده کشورش امیدوار است. او با اشاره به محقق شدن آرمان‌های انقلاب فرانسه پس از دو قرن، می‌گوید که هنوز زمان برای عملی شدن رؤیاهای مردم تونس باقی است.

او می‌گوید در مسیر رسیدن به جامعه لائیک باید در دو جبهه مبارزه کرد؛ یکی برخورد با تندروهای مسلمان و دیگر، مبارزه با کسانی که سعی دارند اسلام را به عنوان دینی حامل پیام‌های بد و ضدانسانی معرفی کنند. به همین دلیل است که محمد طالبی یکی از منتقدان پاپ پیشین، یعنی بندیکت شانزدهم بود که سخنانی جنجالی درباره دین اسلام اظهار داشت.

محمد طالبی بعد از اولین انتخاباتی که پس از سقوط بن‌علی برگزار شد، در یادداشتی میل مردم کشورش را به دموکراسی تحسین کرد. او با اشاره به اولین قانون اساسی تونس در قرن نوزدهم و در سال ۱۸۶۰، گفت تونس اولین کشور عرب-مسلمانی است که دارای قانون اساسی شد و اکنون نیز در بهار عربی پیشتاز است.

وی همچنین با اشاره به پیشینه لائیسیته در این کشور، ابراز امیدواری کرد که تونس اولین کشور عربی باشد که به دموکراسی و همچنین «جامعه مسلمان لائیک» برسد.

عبدالمجید شرفی، یکی از استادان مطرح دانشگاه تونس، در مقدمه‌ای که بر «اسلام مدرن»، یکی از کتاب‌های محمد طالبی نوشته، این پرسش را مطرح کرده که با توجه به تغییرات گسترده‌ای که در جوامع عربی روی داده، آیا روزی خواهد رسید که اعراب در زمینه باورهای دینی خود نیز متحول شوند؟

[ExtraData] بهار عربی و نویسندگان و شاعران عربِ مهاجر، مصطفی خلجی [/ExtraData]