پاسداشت میراث آموزشی در روز جهانی بناهای تاریخی

[podcast]http://www.zamahang.com/podcast/2010/20130414_Heritage_Education_Rouhani.mp3[/podcast]
۱۸ آوریل ۲۰۱۳ مصادف است با روز جهانی بناها و محوطه‌های تاریخی و فرهنگی.  این روز به موضوع «میراث آموزشی» اختصاص دارد.

«ایکوموس» یا «شورای بین‌المللی بناها و محوطه‌‌ها» ۱۸ آوریل (۲۹ فروردین) را برای توجه هرچه بیشتر به بناها و محوطه‌های تاریخی و فرهنگی نام‌گذاری کرده است. هر سال برای بزرگداشت این روز، یک موضوع ویژه از طرف ایکوموس پیشنهاد می‌شود.

ایکوموس نهادی غیردولتی و بین‌المللی است که برای حفاظت از میراث فرهنگی، به‌خصوص ساختمان‌‌ها و محوطه‌ها، در سرتاسر جهان فعالیت می‌کند و جزو سازمان‌های مشاور یونسکو برای میراث جهانی به شمار می‌آید. امسال این سازمان خواسته است توجه به میراث آموزشی بشر و ساختمان‌ها، محوطه‌ها و مکان‌هایی که در طول تاریخ برای امر آموزش و پرورش در تمدن‌های مختلف استفاده شده‌اند، مورد توجه متخصصان و علاقه‌مندان میراث فرهنگی قرار بگیرد.

نقش آموزش در تمدن انسانی

آموزش یعنی انتقال دانش، تجربه، مهارت و عادت‌های گروهی از مردم از نسلی به نسل دیگر. آموزش همچنین در امر انتقال ارزش‌های مشترک و باورهای دینی و آیینی در جوامع مختلف نقش مؤثری دارد و از این‌رو از مهم‌ترین پایه‌های فرهنگ و تمدن بشری است. انسان موجودی است که برای فراگیری مهارت‌های مختلف و کسب دانش، به آموزش وابسته است و اکنون دیگر کمتر به نیروها و شناخت غریزی خود بسنده می‌کند. آموزش در تمام جوامع انسانی و پیش از اختراع خط نیز وجود داشته است، اما با پیدایش خط و نگارش، تحولی اساسی پیدا کرد.

در تمدن‌های باستانی، آموزش به شکل‌های گوناگون وجود داشته‌ است. در مصر باستان و در میان‌رودان و در تمدن‌هایی مانند سومر و بابل مکان‌های آموزشی وجود داشته و معمولاً در کنار معبد‌های بزرگ بوده است. برخی الواح آموزشی به خط میخی نیز از این مناطق به‌دست آمده است. در چین نیز آموزه‌های کنفوسیوس دایره‌ گسترده‌ای از علوم را در بر می‌گرفت و نقشی اساسی در پایه‌گذاری آموزش‌ داشت.

نهادهای مختلف آموزشی در یونان باستان نیز در طول تاریخ بر تمدن غرب، تأثیری بنیادین و شگرف بر جای گذاشت. پایه‌گذاری آکادمی افلاطون برای آموزش فلسفه و علوم دیگر باعث شکل‌گیری مدارس و مؤسسات آموزشی در غرب شد. شهر اسکندریه در مصر که در سال ۳۳۰ پیش از میلاد توسط اسکندر مقدونی ساخته شد، به‌زودی توانست نقش آتن جدید را برای آموزش علوم مختلف برای جهان غرب در آن روزگار بازی کند و پذیرای دانشمندان و آموزگاران مشهوری مانند اقلیدس شد. کتابخانه بزرگ اسکندریه از مشهوترین کتابخانه‌های دنیای باستان بوده است.

نالاندا در هند نیز یکی از مراکز کهن آموزش و تربیت بوده است. از این مکان به‌عنوان یکی از قدیمی‌ترین دانشگاه‌های جهان نام برده می‌شود که از حدود سال پانصد پیش از میلاد تا سال ۱۱۹۷ میلادی فعال بود. اکنون ویرانه‌های نالاندا به وسعت حدود ۱۴ هکتار در ایالت بیهار هند در شمال‌شرق این کشور قرار دارد. در غرب نیز، دانشگاه بولونیا در ایتالیا به عنوان قدیمی‌ترین مرکز دانشگاهی که به طور ممتد و بی‌وقفه از سده‌های میانی یعنی سال ۱۰۸۸ تاکنون به کار خود ادامه داده است، شناخته می‌شود. دانشگاه بولونیا هم‌اکنون نیز یکی از دانشگاه‌های بزرگ ایتالیاست و ساختمان قدیمی‌ترین کالج آن نیز همچنان پابرجاست.

آموزش در ایران

حضور دیرینه انسان در فلات ایران، سابقه آموزش را به چند هزار سال پیش در این منطقه می‌رساند. پس از به کارگیری خط و نوشتار در ایران، آموزش نیز وارد مرحله‌ای دیگر شد. اما مانند بسیاری از نقاط جهان باستان، آموزش در ایران باستان نیز در ابتدا فراگیر نبود و به طور کلی مختص طبقات خاصی از جامعه شامل روحانیان، شاهزادگان و اشراف می‌شد. بسیاری از پرستشگاه‌ها جایگاه آموزش به موبدان و روحانیان نیز بوده است. در دوران ساسانی، یکی از مهمترین مراکز آموزشی در دنیای باستان در شهر گندی شاپور یا جندی شاپور پایه‌گذاری شد. جندی‌شاپور علاوه بر این دارای مرکز درمانی یا بیمارستان و همچنین کتابخانه مشهوری نیز بوده است. بنیان‌گذاری این مجموعه را به شاپور، پادشاه ساسانی نسبت می‌دهند. باستان‌شناسان از ویرانه‌های بزرگی در نزدیکی شهر دزفول در خوزستان، به عنوان بقایای احتمالی جندی شاپور نام می‌برند.

در سده‌های پس از اسلام نیز مراکز آموزشی زیادی در نقاط مختلف ایران ساخته شدند. از مهم‌ترین مراکز آموزشی در سده‌های میانی می‌توان به مدارس نظامیه که توسط خواجه نظام‌الملک، وزیر مشهور و مقتدر سلجوقیان، در شهرهای مختلف ساخته شد اشاره کرد. مشهورترین نظامیه در بغداد بود، اما بسیاری از شهرها در سرتاسر قلمرو اسلامی از جمله در خراسان نیز دارای چنین مدرسه‌‌هایی بودند. یکی از مدارس مهم خراسان، مدرسه غیاثیه خرگرد بود که اکنون ویرانه‌هایش در نزدیکی شهر خواف وجود دارد.

ربع رشیدی در تبریز هم به عنوان یکی از مراکز بزرگ آموزشی در سده هفتم قمری در ایران مشهور بوده است. این مرکز توسط خواجه رشید‌الدین فضل‌الله همدانی پایه‌گذاری و تأسیس شد، اما در حال حاضر جز تلی از خاک چیزی از آن باقی نمانده است. از برخی اسناد تاریخی مانند وقفنامه ربع رشیدی اطلاعات ارزنده‌ای در خصوص این دانشگاه به‌دست آمده است. از جمله آن‌که می‌دانیم ربع رشیدی دارای دو کتابخانه بزرگ، بیمارستان و کارگاه کاغذسازی بوده است. همچنین برای آن‌که استقلال اقتصادی این مرکز آموزشی حفظ شود، املاک فراوانی در تبریز و شهرهای دیگر وقف آن بوده و درآمدشان به ربع رشیدی اختصاص داشته است. در وقفنامه این محل آمده است که ۵۰ طبیب از هند و چین و شام و مصر در دارالشفاء یا بیمارستان آن مشغول به کار بوده و هر سال تعدادی دانشجو را نیز در آن‌جا تعلیم می‌دادند.
در زمان قاجار دارالفنون نخستین مرکز آموزشی بود که به سبک نوین در ایران احداث شد و معلمان نخستین آن بیشتر اروپایی‌‌ها و به ویژه اتریشی‌ها بودند.

بررسی تاریخ تمدن‌های مختلف نشان می‌دهد که در طول زمان امور آموزشی در بناها و فضاهای مختلفی از فضاهای باز گرفته تا آگوراها یا میدان‌های عمومی در یونان باستان، مسجد‌ها و مدرسه‌های اسلامی، معابد بودایی، دیرهای مسیحی یا حتا سایه‌سار باغ‌ها و درختان انجام شده است. بسیاری از بناها و مجموعه‌هایی که در طول تاریخ در خدمت اهداف آموزشی بوده‌اند، اکنون دارای ارزش‌های تاریخی و فرهنگی نیز هستند و بنابراین جزو میراث مشترک بشری به شمار می‌‌آیند. هدف ایکوموس، به تصریح بیانیه آن، از نام‌گذاری امسال به نام «میراث آموزشی» توجه دادن به این میراث ارزشمند در نزد ملت‌های مختلف و همچنین تأکید دوباره بر لزوم حفاظت از آن است.

تعدادی از بناها و مجموعه‌هایی که در فهرست میراث جهانی یونسکو نیز به ثبت رسیده‌‌اند، به دلیل نقش‌ برجسته‌شان در امر آموزش بوده است. مدرسه هنر و معماری باهاس در آلمان، دانشگاه و مرکز تاریخی الکالا د هنارس در اسپانیا، مرکز دانشگاهی کاراکاس در ونزوئلا و همچنین دانشگاه مکزیکو سیتی جزو مراکزآموزشی هستند که در میراث جهانی نیز به ثبت رسیده‌اند. مدرسه باهاس آلمان نقش مهمی در توسعه و آموزش معماری و طراحی مدرن و کارکرد گرا در سده بیستم داشت.

دانشگاه الکالا د هنارس در اسپانیا نیز در سده شانزدهم میلادی به عنوان نخستین مجموعه‌ای که به قصد دانشگاه طراحی شده بود افتتاح و به نمونه‌ای برای توسعه مراکز دانشگاهی در اروپا تبدیل شد.

ایران نیز گرچه هنوز هیچ‌کدام از مراکز آموزشی و دانشگاهی خود را که دارای ارزش تاریخی هستند در فهرست میراث جهانی ثبت نکرده است، اما تعداد بسیار زیادی از آن‌ها در فهرست آثار ملی ایران قرار دارند. مدرسه چارباغ اصفهان، مسجد مدرسه آقا بزرگ در کاشان، مدرسه دارالفنون، دبیرستان البرز و همچنین دانشگاه تهران جزو مجموعه‌های آموزشی ثبت شده در فهرست آثار ملی ایران هستند. کمیته ملی ایکوموس ایران اعلام کرده است به مناسبت هجدهم آوریل، سخنرانی‌هایی در مورد میراث آموزشی در ایران در مرکز هنر‌پژوهشی نقش جهان در تهران برگزار خواهد کرد.