روسیه، چین و حوزه نفوذ واکسن در خاورمیانه و شمال آفریقا

بزرگترین کارزار واکسیناسیون بشری در حال انجام است. تاکنون بیش از دو میلیارد و سیصد و سی میلیون دوز واکسن کرونا در سرتاسر جهان تزریق شده‌است، که این البته تنها ۱۵,۲ درصد جمعیت ساکنان کره زمین را در برمی‌گیرد.

تقاضای جهانی برای واکسن بسیار بالا و عرضه پاسخ‌گوی تقاضا نیست.  

در ایران، برای مثال، ذخایر واکسن رو به اتمام است و گفته می‌شود بسیاری از افرادی که دوز اول یک نوع واکسن را دریافت کرده‌اند، نگران‌اند که از تزریق دوز دوم محروم بمانند. 

در ایران تاکنون ۳ میلیون و ۱۴۰ هزار واحد واکسن تزریق شده که نزدیک به دو درصد جمعیت ایران را پوشش می‌دهد.

شکاف میان عرضه و تقاضای واکسن فضایی برای رقابت جهانی و عرصه‌ای برای دپیلماسی ایجاد کرده است.  اکنون قدرت‌های بزرگ این امکان را دارند که از واکسن به عنوان تمهیدی برای اعمال قدرت نرم استفاده کنند. مشخصاً روسیه و چین از واکسن به عنوان ابزاری برای تعمیق حوزه نفوذ خود در خاورمیانه و شمال آفریقا استفاده کرده‌اند.

مسابقه واکسیناسیون که در سطح جهانی آغاز شد، کشورهای غربی سیاست و رویکردی ناسیونالیستی را در پیش گرفتند، روسیه و چین اما در مقابل تصمیم گرفتند واکسن‌های خود را در اختیار کشورهای دیگر بگذارنند. 

مقرر بود طرح کوواکس –با مدیریت مشترک ائتلاف برای نوآوری در حوزه آمادگی برای اپیدمی (CEPI)، اتحاد جهانی برای واکسن و ایمن‌ساز (GAVI) و سازمان جهانی بهداشت  (WHO) – دسترسی عادلانه به واکسن کرونا را در سراسر جهان تضمین کند؛ طرحی که البته آمریکای ترامپ بدواً از مشارکت در آن خودداری کرد. اجرای بسیار کند این طرح باعث شد کشورهای جنوب جهانی خودشان به طور مستقل برای برای تامین واکسن دست و پا بزنند. و چنین، روسیه و چین همچون «نجات‌دهنده» روی صحنه آمدند.

به نوشته اکونومیست، چین و روسیه میلیون‌ها دوز واکسن به کشورهای در حال توسعه فرستاده‌اند و از طریق نوعی دیپلماسی واکسن حضور و نفوذ خود را در این کشورها  تقویت کرده‌اند. این حالا به یک سناریوی تکراری در خاورمیانه بدل شده است: عقب نشینی غرب و پیش‌روی روسیه و چین. 

دیپلماسی واکسن تنها شامل انواع قراردادهای خرید و فروش یا هدیه و اعطا واکسن نمی‌شود. و گاهی مستقیماً به شکل نوعی معامله سیاسی انجام می‌شود. دولت اسرائیل برای مثال، در عوض آزادی یک شهروندش در سوریه موافقت کرد که به دولت دولت سوریه برای تهیه واکس روسی کمک مالی کند.  (ن. ک. به نیویورک تایمز)

دیپلماسی واکسن روسیه و چین بسته به وضعیت اقتصادی و اجتماعی طرف مقابل متغیر و متنوع است. مثلاً رویکرد آنها در قبال لبنان متفاوت از رویکردشان در قبال مراکش است.

دیپلماسی واکسن روسیه و چین در لبنان، سوریه و عراق که در آنها حکومت ضعیف و وضعیت اقتصادی آشفته است، صادرات واکسن‌های خود بوده که نسبت به واکسن‌های غربی گزینه‌های ارزان‌تر  و در دسترس‌تری هستند. مشخصاً دیپلماسی واکسن چین در این کشورهای عربی در امتداد دیپلماسی ماسک (تهیه ماسک) این کشور قرارمی‌گیرد که پیش‌تر به کار گرفته شده بود. چینی‌ها در مارس سال گذشته تیمی متشکل از هفت متخصص بیمارهای عفونی را به بغداد فرستادند و دراین مورد تبلیغ کردند. روس‌ها البته به اندازه چینی‌ها در کمک‌های انسان دوستانه دست و دلباز نبوده‌اند، اما برخلاف کشورهای غربی از فروش واکسن اسپوتینک-وی خود به دولت و بخش‌های خصوصی این کشورهای عربی دریغ نکردند.

سیاست روسیه و چین در قبال کشورهایی که اوضاع بهتر  و پیوندهای مستحکم‌تری با غرب دارند (مثلاً مراکش و تونس) فرق می‌کند. رویکرد آنها در این کشورها «پر کردن جای خالی غرب» بوده است. در تونس و الجزایر، درست زمانی که ورود بسته‌های واکسن‌ غربی به تاخیر افتاده بود، این واکسن‌های اسپوتنیک وی بودند که جای خالی فایزر و آسترازنکا را پر کردند.(ن. ک. به المونیتور). مقامات پزشکی تونس در شرایطی اجازه تزریق واکسن روسی را صادر کردند که بدواُ در این مورد مردد بودند. مراکشی‌ها به همین ترتیب، میلیون‌ها دوز واکسن سینوفارم چینی خریدند. در همه این موارد، ورود واکس‌های روسی  وچینی همراه با تبلیغات سیاسی برای این دو کشور و ترویج احساس عمومی شکست و ناتوانی غرب بوده است. 

در مورد کشورهایی مثل ترکیه و امارات، دیپلماسی واکسن چین و روسیه ظریف‌تر و همراه با اعطای امتیازاتی بوده است؛ مشخصاً همراه با صدور اجازه یا پروانه تولید واکسن یا ابتکار تولید واکسن مشترک.

چنین همچنین نوعی امتیاز اولویت و تسهیل صدور ویزا برای آن دسته از شهروندان اماراتی قائل شده که واکسن چینی تزریق کرده‌اند.

امارات که بیش از هر کشور دیگری شهروندانش را واکسینه کرده‌، اولین کشور عربی است که با چین قرارداد تولید واکسن حیات-وکس را امضا کرده است. ترکیه قرارداد مشابهی با روسیه امضا کرده است. در میان کشورهای منطقه، رابطه واکسنی امارات و ترکیه با روسیه و چین بیش از دیگران برد-برد بوده است.

قرار بود ایران نیز با روسیه واکسن مشترک تولید کند. به گفته مقامات جمهوری اسلامی، ایران از نخستین کشورهایی بود که با روسیه برای تولید مشترک واکسن مذاکره کرد. این امر اما به تعویق افتاد. بنابر اظهارات کیانوش جهانپور، سخنگوی سازمان غذا و دارو، از جمله دلایل اصلی تأخیر در تولید این واکسن مشترک، نبود مواد اولیه تولید واکسن کرونا در ایران به دلیل تحریم‌هاست. 

ایران نه فقط در طرح تولید واکسن مشترک ناکام مانده است، بلکه در خرید واکسن هم ناتوان بوده است. روند واردات و تزریق واکسن نیز در روزهای اخیر در ایران کند شده  و انبار ذخایر واکسن کم و بیش خالی است.

واکسن روسی اسپوتنیک‌ وی، واکسن انگلیسی آسترازنکا (تولید در کره جنوبی)، واکسن هندی کوواکسین و واکسن چینی سینوفارم چهار واکسنی هستند که از وزارت بهداشت مجوز گرفته و به شهروندان تزریق می‌شوند. 

علیرضا ناجی رئیس مرکز تحقیقات ویروس‌شناسی و عضو کمیته علمی کووید ۱۹، علت نابسامانی  در تزریق دوز دوم واکسن در ایران را بدقولی شرکت‌های چینی و روسی را اعلام کرده است. این در شرایطی است که بسته‌های واکسن هندی نیز به دلیل بحران درونی هند و سهمیه واکسن کواکس هم مطابق آنچه انتظار می‌رفت به ایران نمی‌رسند. 

در یک کلام، ایران اگرچه پیوند سیاسی محکم با روسیه و روابط تجاری گسترده با چین دارد، اما نتوانسته است از مواهب این نزدیکی در زمینه تامین واکسن بهره ببرد.