بیست و ششمین نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران
نمایشگاه بیست و ششم؛ جولانگاه نویسندگان حکومتی
کاترین اسفندیاری – غیبت بسیاری از ناشران تأثیرگذار و نیز افت کمی و کیفی کتاب‌ها از دلایل خلوت بودن نمایشگاه کتاب تهران است. نمایشگاه بیست و ششم به جولانگاهی برای نویسندگان حکومتی فروکاسته.
کاترین اسفندیاری
بیست و ششمین نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران، به عنوان مهم‌ترین رویداد فرهنگی ایران، طبق سنت هر ساله ۱۱ تا ۲۱ اردیبهشت ۱۳۹۲ به مدت ۱۰ روز در حالی برگزار می‌شود که به نظر می‌رسد از چند سال پیش تاکنون، شاخصه‌هایی را که می‌بایست یک نمایشگاه موفق و پررونق داشته باشد، از دست داده است. اما کاهش آشکار و روزافزون کیفیت نمایشگاه کتاب تهران نه تنها زنگ خطر را برای مسئولان فرهنگی ایران به صدا درنیاورده، بلکه محمد حسینی، وزیر ارشاد، نمایشگاه بیست و ششم را حتی «بزرگ‌ترین رویداد فرهنگی جهان» خوانده است.
غرفه‌های خلوت، بازدیدکننده‌های بی‌اشتیاق
نمایشگاه بیست و ششم نسبت به سال‌های گذشته خلوت‌تر شده است. هرچند مسئولان بی‌اعتنایی مخاطبان کتاب به نمایشگاه را به عواملی به غیر از خود نمایشگاه نسبت داده‌اند، اما به نظر می‌رسد نمایشگاه کتاب تهران توانایی جذب مخاطب را از دست داده است.
خلوت بودن غرفه‌ها به حدی است که مسئولان نمایشگاه در پاسخ به خبرنگاران به جای سیاست انکار، راه دیگری را برگزیده‌اند. برای مثال مجید حمیدزاده، مدیر کمیته نظارت و ارزشیابی بیست و ششمین نمایشگاه کتاب تهران در این مورد گفته است که اگر امسال تراکم جمعیت در نمایشگاه کتاب مانند سال‌های قبل نیست، به دلیل گسترده شدن فضای نمایشگاه و انتقال ناشران خارجی به ضلع جنوبی نمایشگاه و دیگر تغیرات آن است که باعث شکسته شدن تراکم جمعیت شده.
غلامعلی حداد عادل: چه خوب که نمایشگاه خلوت است. آدم می‌تواند نفس بکشد.
غلامعلی حداد عادل، رئیس فرهنگستان زبان و ادب فارسی و نماینده مجلس هم در بازدید از نمایشگاه کتاب در پاسخ به این سئوال که چرا مردم از نمایشگاه استقبال نکرده‌اند گفت: «خلوتی نمایشگاه ممکن است غیر از تأثیر گرانی کاغذ بر فروش کتاب‌ها و میزان استقبال مردم از نمایشگاه علت دیگری هم داشته باشد و آن تفکیک بخش‌هایی از نمایشگاه امسال است و از این جهت خوب است که آدم بتواند در آن نفس بکشد.»
با این‌حال علی اسماعیلی، رئیس بیست و ششمین نمایشگاه کتاب درباره آمار کاهش بازدیدکنندگان از نمایشگاه اعلام کرد که جمعیت بازدیدکنندگان از نمایشگاه نه تنها کم نبوده، بلکه در سه روز اول، یک میلیون نفر از آن بازدید کردند.
او برای مستدل جلوه دادن این آمار اغراق‌آمیز ادعا کرد که مجموعه‌ای از افراد که کارشان شمارش بازدیدکنندگان است، در درهای ورودی، افراد را سرشماری می‌کنند و گفت به این دلیل که امسال ۳۰ هزار متر به فضای نمایشگاه اضافه شده و بخش بین‌الملل نیز به خارج از مصلا منتقل شده است، تراکم جمعیت کمتر به چشم می‌آید.
علی اسماعیلی حضور مردم در نمایشگاه را در نخستین روز آغاز به کار آن بی‌سابقه خواند.
کاهش فروش کتاب در نمایشگاه
شهروندان نه تنها از نمایشگاه بیست و ششم استقبال نکردند، بلکه به گواه خبرنگاران حاضر در محل نمایشگاه، همین تعداد بازدیدکننده هم در نهایت با یکی دو کتاب یا حتی با دست خالی از آن خارج می‌شدند. به گفته علی اسماعیلی، رئیس نمایشگاه بیست و ششم این موضوع حتی در دیدار آیت‌الله خامنه‌ای از نمایشگاه هم با او در میان گذاشته شده.
از سوی دیگر غلامعلی حداد عادل هم که در نمایشگاه حاضر شده بود، فروش کم کتاب‌ها را با توجه به گرانی کاغذ طبیعی خواند و گفت: «فروش کم کتاب در نمایشگاه با توجه به گرانی کاغذ قابل پیش‌بینی بود.»
حداد عادل درباره این موضوع که بیشتر بازدیدکنندگان از نمایشگاه تنها با یک یا دو عنوان کتاب از نمایشگاه خارج می‌شوند، گفت: «بله، این مسأله وجود دارد و قابل انکار نیست.»
همچنین گزارش‌های منتشر شده از وضعیت نمایشگاه نشان می‌دهد که امسال خبری از صف‌های طولانی بازدیدکنندگان برای سوار شدن در ون‌های مستقر در مصلا نبوده و بازدیدکنندگان اکثراً دست خالی یا با کتاب‌های اندک و با پای پیاده نمایشگاه را ترک می‌کردند.
۳۰۰عنوان کتاب جمع‌آوری شدند
امسال هم نمایشگاه کتاب با موضوع هر ساله جمع‌آوری کتاب روبرو بود. هرچند به گفته حمیدزاده، این موضوع تنها به بخش بین‌الملل اختصاص داشت و دیگر بخش‌ها از این مشکل در امان بودند؛ اما بخش داخلی نیز با مسأله دیگری مواجه بود و آن هم عدم صدور مجوز برای بسیاری از کتاب‌های ناشران بود.
علی اسماعیلی: کتاب‌های جمع‌آوری‌شده از بخش بین‌الملل مفاهیمی ضد هنجارهای اسلامی و اختلاف‌برانگیز داشته‌اند.
علی اسماعیلی، رئیس بیست و ششمین نمایشگاه کتاب در مورد ۳۰۰ عنوان کتابی که از نمایشگاه امسال جمع‌آوری شدند، گفت بخشی از این آثار مربوط به ناشران کشورهای عربی بوده که در کتاب‌های‌شان به جای نام خلیج‌فارس، نامهای جعلی دیگری به کار برده‌اند یا در نقشه‌های ترسیم شده در کتاب‌ها، تنها به ذکر نام «خلیج» اکتفا کرده‌اند و کتاب‌های جمع‌آوری‌شده از بخش بین‌الملل هم مفاهیمی ضد هنجارهای اسلامی و اختلاف‌برانگیز داشته‌اند.
در همان حال دو کتاب بحث‌برانگیز، امسال با تأئید وزارت ارشاد، فرصت عرضه در نمایشگاه بیست و ششم را یافتند: «حریم سلطان» و «عشق ممنوعه» که به دلیل یکی بودن اسامی و موضوع آنها با دو سریال ماهواره‌ای باعث مطرح شدن سؤالات بسیاری از سوی خبرنگاران شد.
محمد حسینی، وزیر ارشاد در ابتدا نسبت به وجود این دو کتاب اظهار بی‌اطلاعی کرد و وعده داد که موضوع توزیع اینگونه آثار را پیگری می‌کند، اما مجید حمیدزاده، مدیر کمیته ارزشیابی نمایشگاه کتاب اعلام کرد که این آثار از حیث ضوابط نشر مشکلی ندارند. او در این‌باره گفت: «گاهی سریالی با مختصاتی ممکن است دارای اشکالاتی باشد یا هنرهایی در آن وجود داشته باشد که وقتی این آثار به کتابت درمی‌آیند، این اشکالات یا هنرنمایی‌ها منتقل نمی‌شوند، بنابراین ما به این مسأله کاری نداریم که یک فیلم دارای چه مختصاتی است، اما آنچه در متن این کتاب‌ها آمده، مشکلی ندارد.»
اما برخلاف حمیدزاده، علی اسماعیلی، رئیس بیست و ششمین نمایشگاه کتاب تهران در سخنانی متناقض گفت که کتاب‌هایی با نام «عشق ممنوعه» و «حریم سلطان» بر اساس سریال‌های ماهواره‌ای در نمایشگاه عرضه نشده، بنابراین در این رابطه هیچ کتابی از نمایشگاه جمع نمی شود.
تفکیک جنسیتی به شیوه تازه
روز چهارم نمایشگاه، حاضران در نمایشگاه کتاب با پدیده تازه‌ای روبرو شدند که حاشیه‌هایی را هم به وجود آورد: ورودی‌های زنان و مردان در شبستان از یکدیگر جدا شد و این موضوع مشکلاتی را برای بازدیدکنندگان به‌وجود آورد و رئیس نمایشگاه کتاب و معاونان او هم در جمع خبرنگاران حضور نیافتند تا پاسخگوی پرسش‌های آنها در این زمینه باشند.
تفکیک جنسیتی و سخت‌گیری‌های بی‌مورد نسبت به حجاب بانوان در سال‌های گذشته هم عرصه را بر بازدیدکنندگانِ نمایشگاه کتاب تهران تنگ کرده بود. آنها همواره در طی این سال‌ها با ماشین‌های گشت ارشاد و مأمورانی روبرو بودند که مراقب حجاب خانم‌ها بودند و تلاش می‌کردند از معاشرت و همفکری دختران و پسران جلوگیری کنند. در نمایشگاه کتاب بیست و چهارم، معاون فرهنگی وزارت ارشاد اعلام کرده بود که گشت ارشاد در نمایشگاه حضور نخواهد داشت، اما پس از چند روز گشت ارشاد در نمایشگاه کتاب فعال شد.
در آن زمان بهمن دری، معاون وقت وزیر ارشاد در مورد ارزیابی‌اش از وضعیت حجاب گفته بود: « از مسأله پوشش در نمایشگاه راضی نیستم.»
نمایشگاه یا فروشگاه؟
نمایشگاه کتاب امسال باز هم با مشکلات مختلف از نظر اختصاص غرفه‌های مناسب برای ناشران روبرو بود. با اینکه به گفته وزیر ارشاد، امسال ۳۰ هزار متر به فضای این نمایشگاه اضافه شده بود، اما ۴۱ ناشر داخلی در روز آغاز به کار نمایشگاه بیست و ششم، غرفه‌های‌شان را تحویل نگرفته بودند و ۴۸ غرفه هم در شبستان تعطیل بود. علاوه بر این بخش کودک و نوجوان در نمایشگاه امسال، فاقد سالن اختصاصی برای ناشران خود بود و این ناشران در چادر از مهمانان اندک خود پذیرایی می‌کنند.
اسحاق صلاحی، رئیس کتابخانه ملی ایران هم با حضور در نمایشگاه کتاب در این مورد گفته است که نمایشگاه بیست و ششم دو مشکل دارد: یکی اینکه ناشران در واقع مستأجر آن هستند و امکان ایجاد تغییرات را ندارند و دیگر اینکه بیشتر از آنکه به نمایشگاه شبیه باشد، یک فروشگاه کتاب محسوب می‌شود.
افت کمی و کیفی کتاب‌ها
محمد حسینی، وزیر ارشاد کاهش آشکار تیراژ کتاب‌ها و وضعیت بحرانی نشر در سال ۹۱ را انکار کرد و گفت: « اینکه گفته می‌شود کتاب‌ها در سال ۹۱ نصف شده، صحیح نیست.»
به گفته وی در سال ۹۱، تعداد عناوین کتاب‌ها کاهش پیدا کرده، اما این کاهش اندک بوده است. او ادعا کرد که در سال ۹۰، ۶۹ هزار عنوان کتاب منتشر شده و این رقم در سال ۹۱ به ۶۴ هزار عنوان کاهش یافته است. بر اساس آمار مؤسسه خانه کتاب، تعداد عناوین کتاب‌های چاپ شده در سال ۹۱، هفت درصد از تعداد عناوین سال ۹۰ کمتر بوده است. بر اساس آمارهای دولتی از سال ۱۳۸۴ تا ۱۳۹۰، متوسط شمارگان کتاب به صورت میانگین بیش از ۱۲۰۰ نسخه کاهش داشته و در سال ۱۳۸۹ نیز شمارگان کتاب به پایین‌ترین میزان خود رسیده است.
تازه‌ترین کتاب احمدرضا احمدی، شاعر نام آشنا به نام «یک ضیافت خصوصی» که شامل گفت و‌گوهای بزرگان ادبیات کشور با اوست، به تازگی فقط در ۵۰۰ نسخه انتشار یافت. این درحالی است که به گفته ناشر نیز چنین شمارگانی برای چاپ اول کتاب، آن هم در مورد احمدرضا احمدی اصلاً طبیعی نیست.
از سوی دیگر، مجید حمیدزاده، مدیر کمیته نظارت و ارزشیابی نمایشگاه کتاب گفت کسانی که می‌گویند سطح کیفی کتاب‌های ارئه شده امسال پایین است، باید برای حرف خود شاخص ارائه دهند.
ناشران جامانده از نمایشگاه
نمایشگاه بیست و ششم هم با غیبت چندین ناشر روبرو بود که برخی از آنها از جمله اعضای معتبر و تأثیرگذار نشر کشور هستند. علی اسماعیلی، مسئولان نمایشگاه ادعا کرد که امسال فضا را برای حضور همه ناشران فراهم کرده و قصد داشتند هیچ ناشری از نمایشگاه محروم نشود. اما در عین حال در ادامه این سخنان تأکید کرد: « ما ضوابطی داریم که اگر این ناشران، این ضوابط را رعایت نکنند، نمی‌توانند در نمایشگاه حضور پیدا کنند.»
تازه‌ترین کتاب احمدرضا احمدی، شاعر نام آشنا به نام «یک ضیافت خصوصی» که شامل گفت و‌گوهای بزرگان ادبیات کشور با اوست، به تازگی فقط در ۵۰۰ نسخه انتشار یافت.
به گفته وی، امسال ۳۰۰ ناشر به ناشران اضافه شده و ۴۰ ناشری که از حضور در نمایشگاه سال گذشته محروم شده بودند به نمایشگاه بیست و ششم آمده‌اند. با این‌حال در نمایشگاه بیست و ششم هم جای خالی ناشرانی چون چشمه، کویر، تیمورزاده، روشنگران و دیگر ناشران معتبر و مستقل ایران حس می‌شود.
یاید گفت برخی از این ناشران، خود حاضر به شرکت در نمایشگاه کتاب نشده‌اند. برای مثال شهلا لاهیجی، مدیر انتشارات روشنگران و مطالعات زنان در این‌باره به ایسنا گفته است که مسئولان این نشر، اصلاً برای حضور در نمایشگاه ثبت نام نکرده‌اند. او دلیل این امر را اعتراض به مناسب نبودن محل برپایی نمایشگاه عنوان کرد.
انتشارات تیمورزاده هم از جمله ناشرانی است که از حضور در نمایشگاه خودداری کرده است.
دو سال پیش وقتی مسئولان انتشارات تیمورزاده به کم بودن فضای غرفه خود اعتراض کردند، بهمن دری، معاون سابق فرهنگی وزارت ارشاد به مأموران حراست نمایشگاه دستور داد که غرفه تیمورزاده جمع شود و وقتی دیوان عدالت اداری، رأی به بازگشایی این غرفه داد، مسئولان، اجرای رأی دادگاه را به تأخیر انداختند و در روز آخر اجازه بازگشایی غرفه تیمورزاده را صادر کردند.
فرهاد تیمورزاده گفته است که این انتشارات در اعتراض به این رفتارها، سال گذشته و امسال در نمایشگاه کتاب شرکت نکرده است و از ابتدا تا انتهای اردیبهشت ماه، کتاب‌های خود را در محل کتابفروشی با تخفیف عرضه می‌کند.
وی با اعلام اینکه سایت انتشارات تیمورزاده هم فیلتر شده، به تأکید گفت: «تا وقتی رویکرد وزارت ارشاد به رویکردی فرهنگی تغییر نکند، در نمایشگاه حضور پیدا نمی کنیم.»
نشر چشمه هم به عنوان ناشر آثار مطرح ادبیات داستانی کشور به دلیل اینکه مجوز فعالیتش از سوی وزارت ارشاد لغو شده، ناگزیر مانند انتشارات تیمورزاده در محل کتاب‌فروشی‌اش، کتاب‌هایش را به نمایش گذاشته است.
نشر روزنه، ویستار، کویر، کتاب روشن، طرح نو، رسم، حیان و ابوصالح و امیدفردا هم از دیگر ناشرانی هستند که به دلایل مختلف در نمایشگاه حضور ندارند.
این در حالی است که یک هفته مانده به آغاز نمایشگاه، رئیس بیست و ششمین نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران خبر داده بود که ناشران محروم شده در نمایشگاه سال گذشته با رأی هیأت رسیدگی به تخلفات ناشران، در نمایشگاه امسال حضور خواهند داشت.
نمایشگاه بیست و ششم، جولانگاه نویسندگان حکومتی
اگر در نمایشگاه امسال بسیاری از ناشران مطرح که آثارشان در فضایی خارج از حوزه تعریف شده حکومت منتشر می‌شد، اجازه حضور نیافتند و دیگر ناشران و نویسندگان هم با عدم صدور مجوز برای آثارشان روبر بودند، اما در عوض نویسنده‌های نزدیک به حکومت با عرضه آثارشان و حمایت بخش‌های مختلف دولتی برای خرید این آثار، زمینه خودنمایی نیز داشتند.
محمدرضا سرشار از جمله این نویسندگان است که امسال با کتابی با عنوان «روزنوشت‌هایی درباره ادبیات پس از انقلاب» که از سوی انتشارات مرکز اسناد انقلاب اسلامی منتشر شده در نمایشگاه حضور دارد. او در مراسم رونمایی کتابش در نمایشگاه بیست و ششم، علیه برخی از نویسندگان و روشنفکران کشور سخنانی تند بیان کرد. او داریوش آشوری، زبان‌شناس برجسته ایران را یک یهودی صهیونیست خواند و با اشاره به یکی از مقالات کتابش با عنوان «آیا هنرمندان روشنفکر هستند؟» تلویحاً گفت محمدرضا شجریان نباید درباره سیاست اظهار نظر کند.
وی همچنین در سخنانش نادر ابراهیمی را نویسنده‌ای خواند که تا دهه ۱۳۶۰ کافر بوده است.
انتشار کتاب محمدرضا سرشار و حضور او برای بیان اظهارنظرهایش در مورد نویسندگان ایرانی در نمایشگاه کتاب در حالی صورت گرفت که اکثر نویسندگان شناخته شده کشور به ویژه در حوزه داستان‌نویسی در نمایشگاه امسال غایب بودند و اثر جدیدی از آنها در نمایشگاه کتاب ارائه نشده است. برای مثال جمال میرصادقی، داستان نویسی که نزدیک به شش دهه در عرصه داستان‌نویسی ایران قلم زده است، دو سال پیش با اعلام اینکه پنج کتاب در انتظار مجوز دارد، گفته بود تا زمانی که این آثار منتشر نشود، کتاب تازه‌ای برای انتشار نخواهد داد.
جمال میرصادقی به‌تازگی اعلام کرده که به هفت کتاب او مجوز داده نشده است.
وضعیت نشر در سال‌های گذشته نیز انتقادات بسیاری را برانگیخته است.
سال گذشته و در آستانه برگزاری نمایشگاه کتاب بیست و پنجم، ۱۶۳ نویسنده، شاعر و مترجم با انتشار نامهای سرگشاده برای وزیر ارشاد خواستار رفع موانع و تعلیقات فعالیت ناشران و نویسندگان شدند. در همان زمان و در شرایطی که بسیاری از ناشران و نویسندگان از سانسور و عدم صدور محوز برای کتاب‌های‌شان شکایت داشتند، محمد حسینی، وزیر ارشاد با اشاره به خط قرمزهای نمایشگاه کتاب اعلام کرده بود که هرکس نمی‌تواند هر کتابی را به نام فکر و اندیشه در نمایشگاه عرضه کند.
حضور بی‌ثمر رهبر؛ «ماه‌بندان»
و سرانجام آیت‌الله خامنه‌ای، رهبر جمهوری اسلامی طبق رسم هر ساله در نمایشگاه کتاب امسال حضور یافت، اما این بازدید همچون سال‌های گذشته بدون هیچ نتیجه مثبتی برای اهالی کتاب و ناشران و نویسندگان به پایان رسید.
علی اسماعیلی درباره حضور آیت‌الله خامنه‌ای در نمایشگاه امسال گفت: «مشکل کاغذ، عمده‌ترین بحثی بود که در دیدار با ایشان مطرح شد و ایشان گفتند که مشکل کاغذ باید حل شود.»
وی افزود: «البته این موضوع مربوط به حوزه وزارت ارشاد نیست و باید کارخانجات کاغذ در این حوزه ایجاد شود تا وابستگی ما به واردات کاغذ کم شود.»
سرپرست معاونت فرهنگی وزارت ارشاد در مورد ارزیابی آیت الله خامنه‌ای از نمایشگاه کتاب امسال هم گفت: «برداشت ما این بود که ایشان با رضایت نمایشگاه را ترک کردند. ایشان درباره وضعیت فروش کتاب از ناشران سؤالاتی پرسیدند و ناشران براین نکته تاکید کردند که به هرحال قدرت خرید مردم پایین است.»
اسماعیلی همچنین افزود: « مقام معظم رهبری در بخش توزیع کتاب نیز نکاتی را مطرح کردند.»
اما به نظر می رسد سخنان آیت‌الله خامنه‌ای مثل هرسال تنها به اظهارنظرهای کلی در مورد کتاب ختم شده و هیچ دستور یا برنامه‌ای از سوی وی برای بهبود بخشیدن به وضعیت کتاب یا کتاب‌خوانی یا مشکلاتی چون گرانی و کمبود کاغذ و تیراژ پایین کتاب‌ها صادر نشد.»
در عوض از کتابی به نام «ماه‌بندان» نوشته نویسنده گمنامی به نام محمد رضا شهبازی رونمایی شد. این کتاب در وصف استقبال مردم از سید علی خامنه‌ای در سفر او به خراسان رضوی‌ست. سپهر خلجی، مسؤول روابط عمومی دفتر رهبری در مراسم رونمایی این کتاب گفت: «ما از نویسندگانی که به مقام معظم رهبری علاقه دارند حمایت می‌کنیم تا مطالبی که درباره سفرهای مقام معظم رهبری نوشته می‌شود، منتشر شود.»
نظرها
نظری وجود ندارد.