فعالان حقوق زنان و رسانه‌های آنلاین

در سال‌های میانی دهه هفتاد که هنوز صدای انجمن‌ها و گروه‌های زنان بلند نشده بود، رسانه‌های حوزه زنان بودند که بار طرح مطالبات این حوزه را به دوش می‌کشیدند. طی دوران هشت ساله پس از انتخابات ۱۳۸۸ و سرکوب بیش از پیش جامعه مدنی، بار دیگر این رسانه‌ها هستند که برای انعکاس صدای خواسته‌های زنان و تجربیات آنها به میدان آمده‌اند.

در حالیکه در دهه ۱۳۷۰ نشریاتی همچون "مجله زنان"، "جنس دوم" و "فرزانه" در طرح مطالبات زنان تلاش می‌کرد و گاه ماهنامه‌هایی همچون "توسعه" و "دریچه گفت‌و‌گو" نیز با اختصاص چند صفحه به مسائل زنان، به یاری آنها می‌آمد، در دوره جدید این رسانه‌های آن‌لاین هستند که پا به عرصه گذاشته‌اند و با روش‌های متفاوت سعی در روشن نگاه داشتن چراغ تلاش برابری‌خواهانه زنان ایران دارند.

 علاوه بر وب‌سایت‌هایی که بیشتر به اخبار و گزارش‌های مسائل روز حوزه زنان می‌پردازند، شماری دیگر از این رسانه‌ها نیز با پرداختن به مسایل تئوریک‌تر وعمیق‌تر سعی در غنی‌سازی دانش فعالان زن ایرانی و انتقال تجربیات سایر کشورها به جنبش زنان ایران دارند.

 «زن‌نگار»، ماهنامه الکترونیکی که از فوریه ۲۰۱۲هربار با پرداختن به یک سوژه مشخص منتشر می‌شود، یکی از این تلاش‌هاست.

 این نشریه پژوهشی آنلاین که «مطالعات زنان و جنسیت» را محور کار خود قرار داده، زیر نظر «برنامه ایران» در موسسه گزارشگری "جنگ و صلح" که یک موسسه غیرانتفاعی بین‌الملی است، اداره می‌شود. "جنسیت، علم و تکنولوژی"، "جنبش جهانی زنان"، "جنسیت و تندرستی"، "بدن زنان"، "میدان سیاست‌ورزی"، "فمینیسم در خاورمیانه" و "زنان در مناطق بحران" از جمله موضوعاتی هستند که تاکنون در این نشریه آن‌لاین به آنها پرداخته شده است.

رزا افتخاری، مدیر مسئول و لوا زند، مدیر هماهنگی «زن‌نگار» در گفت‌وگو با رادیو زمانه نیاز به "فضایی مجازی برای دسترسی پژوهشگران و کنشگران درون کشور به مباحث و پژوهش‌های جدید در حوزه مطالعات زنان" را یکی از دلایل اصلی راه‌اندازی این نشریه می‌دانند.

به گفته مدیران این نشریه که از بهمن ماه ۱۳۹۰ آغاز به کار کرده، پژوهشگران و کنشگران حوزه زنان در ایران به دلایلی همچون مشکلات جدی سانسور در ایران، محدودیت شدید همکاری‌های بین‌المللی و محدودیت زبانی، دسترسی کمتری به مباحث و تجربیات جدید در این حوزه دارند و به همین دلیل خلاء رسانه‌ای در این زمینه وجود دارد و "زن‌نگار" درپی جبران آن است.

 زن‌نگار البته در این راه تنها نیست، "پل‌هایی برای زنان" که از سال ۱۳۹۱ راه‌اندازی شده نیز نشریه آن‌لاین دیگری است که با شیوه‌ای متفاوت در همین مسیر گام برمی‌دارد. این نشریه ‌آن‌لاین که همچون زن‌نگار مقالات تئوریک و تخصصی حوزه زنان را برای ترجمه انتخاب می‌کند، تمرکز خود را بر مطالب منتشر شده درباره جنبش زنان در کشورهای منطقه قرار داده است.

 سوده راد، یکی از همکاران این وب‌سایت به رادیو زمانه می‌گوید: "از چندسال قبل، فعالان ایرانی در داخل کشور به اتفاق‌های منطقه و موقعیت زنان در کشورهای عربی علاقه‌مند شدند و حتی از تجربیات آن‌ها نیز برای فعالیت در داخل کشور بهره گرفتند. با شروع انقلاب‌های مختلف در کشورهای منطقه منا و تصویری که از مشارکت زنان در بهار عربی در رسانه‌های مختلف منتشر می‌شد، این علاقه و توجه بیش از گذشته شد و همچنین منابع موجود در مورد وضیعت زنان در منطقه نیز افزایش چشمگیری یافت."

به گفته این فعال حقوق زنان، مشابهت تجربه زندگی در کشورهای مسلمان‌نشین و زندگی تحت قوانین مشابه و به تبع آن مشکلات حقوقی و اجتماعی مشابه، باعث شد که تیم "پل‌هایی برای زنان"، بر وضعیت زنان در کشورهای منطقه و دیگر کشورهای مسلمان نشین متمرکز شود و از طریق ترجمه، تجریبات زنان منطقه را به اشتراک بگذارد.

"پل‌هایی برای زنان" در همین چارچوب مقالاتی در مورد زنان عراق، تونس و فلسطین، امارات متحده، قطر، ترکیه و... ترجمه کرده و موضوعات مختلفی چون "قوانین و زنان"، "خشونت‌های خانگی"، "ناقص‌سازی جنسی زنان و تجاوز"، "تحصیل و زندگی شغلی زنان"، "جنگ و تحریم و اثرات آن بر زندگی و فعالیت زنان" را پوشش داده است.

در کنار این دو وب‌سایت که انتقال تجربه‌های تئوریک و اکتیویستی در کشورهای دیگر را به فعالان ایرانی حقوق زنان برعهده گرفته‌اند، نشریه "هم‌مسیر" که اردیبهشت ماه سال جاری راه‌اندازی شده، تمرکز خود را بر بررسی عمیق و ریشه‌ای مسائل زنان در داخل ایران قرارداده است. این نشریه آن‌لاین در عین حال که از کارهای تئوریک و به طور مثال نتایج پایان‌نامه‌های دانشگاهی در ایران استفاده می‌کند، تلاش دارد زبان مقالاتش ساده و قابل فهم باشد.

"هم‌مسیر" که همچون "زن‌نگار" قرار است هربار روی یک موضوع خاص تمرکز کند، در شماره اول به سراغ سوژه "تنهایی زنان" رفته است و در واقع مسائل تئوریک این حوزه را با مسائل روز جامعه زنان ایران و مطالعات و پژوهش‌های مستقیم و میدانی در این حوزه گره زده است.

راهی میان‌بر برای دسترسی به مطالعات جدید فمینسیتی

نشریه‎های تخصصی یادشده در حالی منتشر می‌شوند که مجلاتی همچون "فرزانه"، "فصل زنان" و "ماهنامه زنان" که به صورت عمیق و ریشه‌ای به بحث‌های مطرح شده در حوزه مطالعات زنان می‌پرداختند دیگر منتشر نمی‌شوند و رشته مطالعات زنان در ایران نیز علاوه بر حذف از برخی دانشگاه‌ها در معرض تغییر محتوایی قرار دارد.

مدیران نشریه "زن‌نگار" در پاسخ به این سوال که چنین رسانه‌هایی تا چه حد می‌توانند مشکلات ناشی از محدودیت‌های موجود در حوزه مطالعات جنسیت در ایران را جبران کنند، می‌گویند: "زن‌نگار سعی دارد بخشی از خلا موجود را در این زمینه رفع کند. البته باید توجه داشت که مطالعات زنان حوزه‌ای بسیار گسترده است و زنان کنشگر هم در سراسر جهان روش‌ها و رویکردهای متنوعی متناسب با وضعیت سیاسی و اجتماعی جوامع خود به کار گرفته‌اند تا وضع موجود را تغییر دهند و به برابری دست یابند. بنابراین زن‌نگار به تنهایی نمی‌تواند تمامی این منبع عظیم را در دسترس مخاطبانش قرار دهد. امیدواریم که زن‌نگار آغاز یک تلاش گسترده برای شکل‌گیری نمونه‌های مشابه در این زمینه باشد."

از دیدگاه آنها بخشی از مشکلاتی که پژوهشگران و کنشگران حوزه مطالعات زنان در ایران با آن دست به گریبان‌ هستند فقط از طریق مطالعات میدانی در داخل کشور و یافتن راه ‌حل‌های بومی متناسب با شرایط سیاسی و اجتماعی ایران قابل حل است، اما به هر حال گسترش اینترنت و استفاده از امکاناتی چون شبکه‌های اجتماعی امکان ارتباطات مجازی و انتقال اطلاعات را تا حد گسترده‌ای فراهم آورده است.

از سوی دیگر باید توجه داشت که مخاطبان رسانه‌های آنلاین همچنان محدود هستند و رسانه‌های تئوریکی همچون "زن‌نگار"، "پل‌هایی برای زنان" و "هم‌مسیر"، قشر محدودتری را نیز جذب خواهند کرد.

سوده راد در پاسخ به این سوال که در وضعیت فعلی که فعالان حقوق زنان به شدت با محدودیت و فشار حاکمیت روبه‌رو هستند، رسانه‌های تخصصی زنان تا چه حد می‌توانند به پویایی حرکت‌ها اجتماعی در مسیر مطالبات زنان کمک کنند، می‌گوید: "پل‌هایی برای زنان در حد یک رسانه دیجیتال تنها می‌تواند خلا شناخت و نبود آگاهی و اطلاع‌رسانی را تا حدی جبران کند. مطمئنا جنبش زنان به عنوان یک جنبش اجتماعی می‌تواند از این رسانه همچون سایر رسانه‌ها به عنوان یک نیروی کمکی استفاده کند."

از دیدگاه او، رسانه شاید بتواند سازماندهی اجتماعی را تسریع کند یا منعکس کننده‌ چیزی باشد که در دنیای واقعی در جریان است و یا در بهترین حالت از توانایی‌های خود برای پیش بردن بحث‌های تئوریک استفاده کند، اما به خودی خود توان به وجود آوردن جنبشی اجتماعی را ندارد.

هدف مشترک، روش متفاوت

با وجود هدف مشترکی که این نشریه‌های آن‌لاین در پی آن هستند، شیوه‌ای که هرکدام در پیش‌گرفته‌اند متفاوت است. "زن‌نگار" مقالات خود را با کمک گروهی از استادان دانشگاهی ایرانی و غیر ایرانی انتخاب می‌کند و اغلب این مقالات یا در نشریات دانشگاهی منتشر شده‌اند یا بخشی از کتاب‌هایی هستند که در سطوح دانشگاهی تدریس می‌شوند. "پل‌هایی برای زنان" اما مقالات خود را با توافق جمعی تیم چهار نفره‌‌اش که به صورت داوطلبانه فعالیت‌ می‌کنند و همگی آنها پیشینه فعالیت در جنبش زنان را دارند، انتخاب می‌کند و مواردی همچون "رویکرد آکادمیک"، "پرداختن عمیق به مسائل زنان و بیشتر کردن شناخت نسبت به وضعیت کلی آنها" و "وضعیت خاص جنبش‌های زنان کشورهای مسلمان منطقه" را از جمله معیارهای انتخاب این مقالات می‌داند.

سوده راد در پاسخ به این پرسش که شناخت وضعیت جنبش‌های زنان در منطقه، تا چه می‌تواند به جنبش زنان ایران در پیشبرد اهدافش کمک کند، می‌گوید: "شباهت‌های ساختاری درکشورهای مسلمان درسطوح سیاسی و اجتماعی قاعدتاً زنان منطقه را در بسترهای مشابهی از موانع فرهنگی، اجتماعی و حقوقی و سیاسی قرارداده است. چگونگی عبور از این موانع ما را نسبت به شباهت‌ها و تفاوت‌هایمان آگاه‌تر می‌کند و رسیدن به ابتکارات عینی و عملی را برای ما آسان‌تر می‌کند. بنابراین استفاده از این تجربه‌ها و مطالعات می‌تواند هم سرعت و هم دقت را در انتخاب عملکرد و تعیین هدف افزایش دهد. از سوی دیگر شناخت نسبت به موقعیت و تلاش‌های زنان منطقه می‌تواند بستر مناسبی برای آغاز همکاری‌های مشترک باشد."

نشریه "هم‌مسیر" در رویه‌ای متفاوت‌ "مشکلات زندگی روزمره زنان در ایران" را دستمایه اصلی کار خود قرار داده است. دست‌اندرکاران این نشریه که در نشست‌های پژوهشی درباره زنان با هم آشنا شده و به فکر کار مشترک افتاده‌اند، معتقدند که باید با بیرون آمدن از "کادرهای صرف مطالباتی" نشان داد که مسائل زنان محدود به دستورکارهای مشخص نیست. از دیدگاه آنها "زنان هرروز با مسائلی روبه‌رو هستند که احتمالاً در تلاش‌های مطالباتی قبلی به آنها توجه نشده است و این نیاز هست که مسائل زنان به مسائل زندگی زنان پیوند داده شود."

"هم‌مسیر"، در همین زمینه روش خود را "توصیفی و هشداری" تعیین کرده است و به جای آنکه با "طرح مطالبه خاص و مشخص" شروع به کار کند، "برجسته کردن موقعیت‌های نابرابری که زنان در زندگی روزمره‌شان تجربه می‌کنند" را در دستور کار خود قرار داده است.

فرصتی برای تجربه کار مشترک فمینیستی

فارغ از محتوای رسانه‌ای تولید شده از سوی نشریات آن‌لاین حوزه زنان، آنچه در تمامی آنها مشترک است، تجربه کار مشترک و گروهی در دوران رکود و سرکوب جامعه مدنی در ایران است.

سوده راد با تاکید بر اینکه "پل‌هایی برای زنان"، علاوه بر اهداف مطالعاتی و رسانه‌ای‌ خود تجربه یک کار گروهی فمینیستی نیز محسوب می‌شود، می‌گوید که اعضای آن در حال تجربه یک "همکاری مثبت، مسطح، سازنده، حمایتگر، با اصول فمینیستی" هستند.

او شیوه اداره این نشریه را نیز شکلی از همکاری مشترک در حوزه زنان می‌داند و معتقد است: "این فرصت خوبی بود برای ایجاد یک همکاری مثبت بین فعالان داخل و خارج از ایران؛ بخصوص فعالانی که مدتی برای ادامه تحصیل و برای زندگی در کشور دیگری ایران را ترک کرده بودند، ولی هنوز مایل بودند که در حوزه زنان فعال بمانند."

در واقع حفظ ارتباط بین فعالان زن در داخل و خارج از کشور یکی دیگر از کارکردهای اینگونه نشریات است. از یکسو محتوای تولید شده می‌تواند بستری برای بحث و گفت‌وگو در بین فعالان زن ایجاد کند و از سوی دیگر پروسه تولید محتوا می‌تواند یک کنش حداقلی در زمانه‌ای باشد که هرگونه فعالیت مستقل و فمینیستی در حوزه زنان با سرکوب حاکمیت مواجه می‎شود.