چشم‌انداز مبهم فرهنگ در دولت آینده

ایران در دوره ریاست جمهوری محمود احمدی‌نژاد در رتبه‌بندی آزادی بیان و آزادی مطبوعات سقوط کرد و برای مثال در سال جاری، در فهرست شاخص آزادی مطبوعات در جهان در میان ۱۹۷ کشور جهان، همراه با کوبا در رتبه ۱۹۱ قرار گرفت.

مقامات جمهوری اسلامی و در رأس آنها آیت‌الله خامنه‌ای همواره بر سانسور به عنوان اقدامی فرهنگی تأکید داشته‌اند. آیت‌الله خامنه‌ای برای مثال در یکی از سخنرانی‌هایش موضوع «سانسور» را از نظر فقهی توجیه می‌کند و می‌گوید: «آیا حکومت مى تواند بگوید من آزادى و امنیت را فراهم می‌کنم، مردم خودشان بروند میدان معارضه و بحث عرضه و تـقاضاست، هـر کس هر چه توانست، در بازار عرضه و تقاضا مطرح کند، هر چه شـد، شـد؟! نـه، بـه هـیچ وجه، ایـن جـزو وظـایف دولـت اسلامى است که دراین آشـفته بازار احتمالى، یا حتى غیر آشفته بازار، در بازار عرضه فرهنگ وعقیده و اخـلاق، نگذارد عائله او یعنى ملت دچار گمراهى بشوند، یعنى همان احساسى را کـه انسان نسبت به زن و بچه خودش دارد، همان را باید نسبت به دیگران هم داشـته باشد. شما اگر بدانید که فرزند خودتان دچار یک انحطاط اخلاقى شده که از نـظر شـما و از نـظر جـامعه زشت است، یا در معرض آن قرار گرفته، چگونه عکس‌العمل نشان مى دهید؟»

 ستیز نظام اسلامی با نویسندگان و شاعران و هنرمندان مستقل، سابقه‌ای به اندازه عمر همین نظام دارد.

کانون نویسندگان ایران سیزدهم آذر ماه سال گذشته در بیانیه‌ای اعلام کرد که آنچه در ایران در مورد لزوم دریافت مجوز پیش از چاپ آثار اعمال می‌شود، در واقع روشی برای به گرو گرفتن آزادی بیان، خلاقیت و معاش نویسندگان است و نیز سوق دادن آنها به خودسانسوری است.

شاید نخستین برخوردهای جدی جمهوری اسلامی با فرهنگ، به انقلاب فرهنگی و سپس توقیف روزنامه‌ها و مجلات و نیز تعطیلی کانون نویسندگان برگردد که با محدودیت‌هایی در زمینه کتاب، موسیقی، سینما، هنرهای تجسمی و تئاتر ادامه یافت.

اگرچه در دوره‌هایی از جمله حضور محمد خاتمی در وزارت ارشاد در دولت هاشمی رفسنجانی و نیز در دوران وزارت عطاالله مهاجرانی، فرهنگ ایران نسبتاً وضعیت بهتری داشت و اندکی با وضعیت تاریک دوران وزارت مصطفی میرسلیم و محمد حسینی، وزیر کنونی ارشاد فرق می‌کرد، اما روشنفکران و هنرمندان ایرانی همواره با مشکلات بسیاری در سی و چند سال گذشته روبه‌رو بوده‌اند و هربار با روی کار آمدن دولت ‌جدید، نگرانی از آینده مبهم فرهنگ در ایران بیشتر می‌شود.

در آستانه انتخابات یازدهمین دوره ریاست جمهوری ایران، نامزدها مواضع و نظراتشان را در عرصه‌‌های‌ مختلف سیاسی، اقتصادی و اجتماعی بیان می‌کنند و از برنامه‌های‌شان در قلمرو فرهنگ در دولت احتمالی خود سخن می‌گویند.

با نگاهی به سوابق و شعارهای نامزدهای یازدهمین دوره ریاست جمهوری در ایران می‌توان دریافت که هر کدام از هشت کاندیدا، چه خاستگاه فرهنگی و چه تصوری از فرهنگ دارند و قصد دارند چه سیاست‌های فرهنگی را در آینده در پیش بگیرند:

سعید جلیلی

سعید جلیلی، مدرک دکترای علوم سیاسی از دانشگاه امام صادق دارد و عنوان پایان‌نامه‌اش هم «سیاست خارجی پیامبر اسلام» است. وی اکنون هم در همین دانشگاه «دیپلماسی پیامبر» درس می‌دهد و دبیر شورای عالی امنیت ملی و سرپرست مذاکرات هسته‌ای است.

گفته می‌شود که رهبر جمهوری اسلامی از او حمایت می‌کند، اما در این میان آنچه که اهمیت دارد، این است که در کارنامه فرهنگی وی، سابقه فعالیت در حوزه فرهنگ یا مدیریت در این حوزه دیده نمی‌شود.

وی در نخستین برنامه تلویزیونی‌اش در پاسخ به اهمیت فرهنگ در دولت آینده، صرفاً به بیان کلیاتی اکتفا کرد و گفت که باید «عدالت در حوزه فرهنگ» جریان یابد و بر لزوم گسترش رسانه‌ها در شهرستان‌ها تأکید کرد.

او در جمع گروهی از فعالان فرهنگی و اجتماعی از «عدالت» به عنوان برابری فرصت‌ها سخن گفت و خواستار آن شد که «دستگاه‌ها»، «عدالت» را اجرا کنند. می‌توان چنین تصور کرد که در قلمرو فرهنگ، «اجرای عدالت» در معنای مورد نظر جلیلی به معنی وابستگی هر چه بیشتر هنرمندان و روشنفکران به وزارت ارشاد باشد و شدت گرفتن سانسور هوشمند و حمایت آگاهانه و جهت‌دار از آنها که سیاست‌های فرهنگی دولت را در عرصه هنر و ادبیات اجرا می‌کنند.

 سعید جلیلی، نامزد طیف افراطی محافظه‌کاران به شمار می‌آید. لذا به نظر می‌رسد در صورت ریاست جمهوری وی، ایران بار دیگر دوران تاریکی را در زمینه فرهنگ تجربه کند.

حداد عادل

غلامعلی حداد عادل، عضو ائتلاف دو به علاوه یک، دکترای فلسفه دارد و این رشته را در دانشگاه‌ها تدریس کرده است. او عضو شورای عالی انقلاب فرهنگی و رئیس فرهنگستان زبان و ادب فارسی است و در سال ۱۳۸۷ به عنوان چهره ماندگار رشته فلسفه انتخاب شد. در کارنامه حداد عادل، عضویت در هیأت امنای بنیاد دایره‌المعارف اسلامی، مدیریت علمی بنیاد دانشنامه جهان اسلام، معاونت پژوهشی وزارت آموزش و پرورش، عضویت شورای سرپرستی سازمان صدا و سیما، عضویت هیأت علمی گروه فلسفه دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران و ریاست کمیسیون فرهنگی مجلس هشتم نیز دیده می‌شود.

حداد تألیفاتی هم در حوزه اسلام، فلسفه و شعر دارد، اما با وجود فعالیت در حوزه‌های فرهنگی، نویسنده متفکر و صاحب‌فکری محسوب نمی‌شود.

حداد عادل، که در میان دیگر نامزدها به نظر می‌رسد بیشترین سابقه فرهنگی را دارد، بیشتر چهره‌ای سیاسی و نزدیک به حکومت است تا چهره‌ای فرهنگی.

او دوازدهم اردیبهشت ماه گذشته در بازدید از نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران به خبرنگاران در مورد جایگاه فرهنگ در دولت خود گفت: «جایگاه فرهنگ همیشه والا بوده و هست، در دولت من نیز اینگونه است.»

وی همچنین در پاسخ به این پرسش که اگر رئیس جمهور شود تا چه میزان به کتاب و کتابخوانی توجه خواهد کرد، گفت: «تا به حال کسی را مانند بنده دیده‌اید که این حد به نمایشگاه کتاب علاقه نشان دهد و هر سال چند بار به نمایشگاه بیاید؟ اگر فرصت پیدا کنم، سعی می‌کنم به کتاب، ناشر، نویسنده و مترجم توجه بیشتری داشته باشم.» وی همچنین وعده داد که در صورت پیروزی در انتخابات، فکری به حال مکان دائمی نمایشگاه کتاب کند.

از سوی دیگر، هر چهارسال یک بار و در آستانه انتخابات ریاست جمهوری، توجه نامزدها به موضوع سینما و جلب حمایت سینماگران نیز معطوف می‌شود. اما فیلم‌ها و سینمایی که آنان می‌پسندند، نماد واقعی سینمای ایران نیست. به عنوان مثال، حداد عادل، نوروز امسال  به همراه خانواده‌اش در پردیس سینمایی ملت، به تماشای فیلم «رسوائی» ساخته مسعود ده‌نمکی نشست. این در حالی است که وی پیش از آن به همراه ائمه جمعه و در سالن وزارت ارشاد، این فیلم را دیده بود.

محسن رضایی

در کارنامه فعالیت‌های محسن رضایی، نمونه چشم‌گیر و ثبت‌شده‌ای در عرصه‌های فرهنگی دیده نمی‌شود. به عبارت دیگر، او اکنون یک نظامی سابق است که سعی می‌کند چهره‌ جدید خود را با شعارهای اقتصادی بسازد.

رضایی در تازه‌ترین سخنانش درباره برنامه‌های آینده‌اش گفت: «باید زندگی، اقتصاد، فرهنگ و معماری که مربوط به تمدن کشور است را درست کنیم.» وی اضافه کرد که اکنون سفره مردم و دولت از هم جدا شده، در حالی که مردم باید به اداره کشور برگردند و اقتصاد و فرهنگ باید به دست مردم بیفتد.

همچنین اسکندر صالحی نماینده رضایی نیز درباره این‌که رضایی تا چه اندازه فردی فرهنگی است، گفته است: «محسن رضایی دانشجویی خودساخته است که به دلایل مختلف با هوش و ذکاوت بالایی که دارد وارد عرصه سیاست شد و مسایل فرهنگی از جمله دغدغه‌های او بوده و هست.»

وی ادامه داد: «مهم‌ترین کاری که سیاستمداران در حوزه فرهنگ و هنر می‌توانند انجام دهند واگذار کردن فرهنگ به اهل فرهنگ است.»

حسن روحانی

تنها سابقه فرهنگی ثبت‌شده از حسن روحانی، ریاست شورای سرپرستی سازمان صدا و سیما است.

روحانی، که نماد فعالیت انتخاباتی خود را «کلید» انتخاب کرده، درباره این انتخاب توضیح داده که اگر مشکلات کشور به منزله قفل باشد، این امید وجود دارد که با تدبیر، کلید گشایش قفل در انتخابات را پیدا کنیم. «این کلید را به دست فرد اصلح بدهیم تا مشکلات کشور را از بین ببرد.»

وی هنوز برنامه مشخصی در زمینه حل مشکلات فرهنگی ایران ارائه نکرده است.

محمد رضا عارف

محمدرضا عارف دانش‌آموخته برق و الکترونیک، با آنکه این رشته را در دانشگاه درس می‌دهد و بین سال‌های ۱۳۸۰ تا ۱۳۸۴، معاون اول محمد خاتمی بود و اکنون عضو شورای عالی انقلاب فرهنگی است، اما هیچ نوع فعالیت فرهنگی در کارنامه او ثبت نشده است.

برنامه‌های آینده عارف که با عنوان «برنامه ایران آینده» منتشر شده، دارای ۲۲ بخش اصلی شامل اهداف راهبری و برنامه‌های حوزه صنعت، معدن و خدمات، کشاورزی، مسکن، سلامت، آموزش و پرورش و حوزه‌های زیرساختی محیط زیست، سرمایه‌گذاری خارجی، مناطق توسعه‌پذیر، دیپلماسی فعال، فسادستیزی، مردم‌سالاری، توسعه اجتماعی، توسعه اطلاعاتی، توسعه نظام بانکی، محیط کسب و کار، توسعه علمی، نوسازی نظام کشورداری و پنج طرح ویژه شامل تبدیل ایران به قطب تجاری، توسعه گردشگری، مهاجرت معکوس، صنعت انرژی و شغل آفرینی پایدار است.

تاکنون وی در تبیین مواضع و برنامه‌های خود در انتخابات، در مورد فرهنگ، مواضع روشن و دقیقی بیان نکرده است.

محمد غرضی

محمد غرضی مهندس برق است و در کارنامه کاری‌اش تصدی مقام وزارت نفت در دولت باهنر و میرحسین موسوی و نیز وزارت پست و تلگراف و تلفن را در دولت هاشمی رفسنجانی دارد.

غرضی به تازگی در برنامه تلویزیونی ویژه انتخابات در مورد جایگاه فرهنگ در انتخابات آینده گفته است: «فرهنگ، محصول اجتماعی جامعه است، جامعه هم خودش، فرهنگ خودش را تببین می‌کند، ملت ایران هم از سال‌ها پیش، خودش فرهنگش را ساخته، بر این اساس من نگران اینکه برخی‌ها بخواهند فرهنگ‌های ضد دینی را به ما تحمیل کنند، نیستم.»

وی همچنین به تازگی در نشستی خبری در خبرگزاری مهر گفت: «یک روز در دولت هاشمی، خاتمی وزیر ارشاد خواهان بالا بردن سوبسید روزنامه‌ها شد که من مخالفت کرده و روزنامه‌هایی را برای‌شان آوردم که از کبابی سر درآورده بودند.»

وی همچنین گفته است متعهد می‌شود دولتی ضد‌ تورم تشکیل دهد و در مورد مسائل فرهنگی هم به همین ضد تورم بودن معتقد است. او در این‌باره گفت: «در تمام عمر فعالیت‌های سیاسی - اقتصادی‌ام در جمهوری اسلامی به چشم خود دیده‌ام هرگاه دولت‌ها فرهنگ را به مردم تزریق کرده‌اند، از بین رفته‌اند، چرا که فرهنگ نتیجه اعمال مردم در زندگی‌شان است، بنابراین خود مردم فرهنگ را می‌سازند، اگر دولت‌ها خواستند فرهنگ بسازند، از بین رفته‌اند.»

محمد باقر قالیباف

محمدباقر قالیباف در رشته جغرافیای سیاسی تحصیل کرده و در کارنامه‌اش فرماندهی نیروی انتظامی را دارد. او که منشی نظامی دارد در سال‌های اخیر به عنوان شهردار پایتخت، اقداماتی انجام داده که هوادارنش آن را به فرهنگ ربط می‌دهند. مثلاً می‌گویند توسعه مکان‌های فرهنگی- هنری مثل خانه هنرمندان و فرهنگسراها و ساخت پردیس‌های سینمایی از جمله اقدامات اوست؛ یا تبدیل برج میلاد به محلی برای برگزاری جشنواره‌ها به نام او ثبت شده است.

در جشن سیزدهم خانه سینما، جایزه «سیف‌الله داد» که به شخصیت‌های خدمتگزار به سینمای ایران اهداء می‌شد، به قالیباف تعلق گرفت.

اما قالیباف خود در زمینه فرهنگ برنامه خاصی ارائه نکرده و بیشتر منتقد سیاست‌های فرهنگی دوره‌های گذشته است.

برنامه‌های فرهنگی قالیباف بیشتر از سوی نمایندگانش ارائه شده است.

علی‌اصغر محکی نماینده قالیباف در حوزه مسائل فرهنگی و هنری در نشست تخصصی «دولت آینده؛ فرهنگ و هنر» که ۱۷ اردیبهشت‌ماه گذشته در دانشگاه تهران برگزار شد، به برنامه‌های فرهنگی این نامزد ریاست جمهوری اشاره کرد.

وی گفت: ۱۴جلد کتاب در موضوعات مختلف توسط جمعیت پیشرفت و عدالت اسلامی زیر نظر دکتر قالیباف تولید شده است که یکی از این کناب‌ها بررسی سیر فرهنگی و شاخص‌های کیفی آن است که می توان به هنرهای نمایشی، وضعیت رسانه و رسانه ملی و روابط بین‌اللملی فرهنگی و هنرهای تجسمی اشاره کرد.

نماینده قالیباف ادامه داد: در این مجموعه، مطرح شده که هدایت و نظارت مسایل فرهنگی باید در دست دولت باشد اما در حوزه مدیریت اجرایی قائل به ورود بخش خصوصی انجمن‌ها و اصناف است.

همچنین چندی پیش، مهدی ذاکری، نماینده دیگر قالیباف در انتخابات ریاست جمهوری گفت: «تقویت نظام آموزش عالی و وزارت آموزش و پرورش به عنوان دو نهاد اصلی فرهنگ‌ساز بزرگ‌ترین و محوری‌ترین برنامه فرهنگی وی به شمار می‌رود.»

علی اکبر ولایتی

علی‌اکبر ولایتی، پزشک متخصص اطفال و وزیر امور خارجه سابق، دبیرکل مجمع جهانی اهل بیت و عضو شورای عالی سیاست‌گذاری دایره‌المعارف دفاع مقدس است.

او که عضو هیأت مدیره و اکنون رییس انجمن قلم ایران به عنوان یک نهاد حکومتی است تلاش می‌کند با چاپ کتاب‌هایی، خودش را چهره فرهنگی نیز نشان دهد. به عنوان نمونه، یکی از کتاب‌های مجموعه آفرینندگان فرهنگ و تمدن اسلام و بوم ایران، نوشته اوست.

ولایتی در زمینه سیاست‌های فرهنگی‌اش برای دولت آینده گفته است: «یکی از برنامه‌هایم بازگشت فرهنگ ایرانی اسلامی است که خمیرمایه آن مبانی اعتقادی و انقلابی است.»

وی با بیان اینکه «اصلاح فرهنگ یعنی بازگشت به فرهنگ خودی»، اضافه کرد: «از سال ۶۹ تا به امروز عضو انقلاب فرهنگی هستم و بیش از ۱۴۰۰ مصوبه در این نهاد فرهنگی تصویب شده که اگر این مصوبات عملیاتی شود فرهنگی ایرانی اسلامی به اعتلای خود خواهد رسید و پایه‌های فرهنگی در کشور استوار خواهد شد؛ از جمله سند تحول آموزش و پرورش که از سوی مقام معظم رهبری ابلاغ شده است.»

در یک نگاه کلی به نظر می‌رسد سیاستی راه‌گشا که به حل مشکلات سی و چند ساله جامعه فرهنگی ایران بینجامد، در برنامه‌های فرهنگی هیچ کدام از نامزدهای انتخابات ریاست جمهوری دیده نمی‌شود و فقط این نامزدها به طرح مسائل کلی بسنده می‌کنند.

با این شرایط، چندان نمی‌توان امیدوار بود که اوضاع فرهنگ ایران، با روی کار آمدن رئیس جمهور بعدی، تغییر کند و محدودیت‌ها حتی اندکی کاسته شود.