بعد از بیش از نیم قرن: کتاب‌فروشی خوارزمی را پلمب کردند

کتاب‌فروشی خوارزمی یکی از قدیمی‌ترین کتابفروشی‌ها و شاید بتوان گفت مهم‌ترین و بزرگ‌ترین کتاب‌فروشی خیابان انقلاب است که هم‌زمان با شروع به کار انتشارات در سال ۱۳۴۷، افتتاح شد و پس از ۵۴ سال، صبح  ۲ اسفند ۱۴۰۱ سازمان تبلیغات اسلامی آن را پلمب کرد.

مجید طالقانی که از سال ۱۳۶۳ با علیرضا حیدری در انتشارات خوارزمی همکاری می‌کرد و پس از درگذشت او در سال ۱۳۸۶، مدیریت کتاب‌فروشی و تولید و پخش کتاب‌های خوارزمی را بر عهده دارد با تاکید بر غیرقانونی‌بودن پلمب این کتابفروشی که شامل دو طبقه و ۲۰۰ متر زیربنا است، در مصاحبه با زمانه می‌گوید:

به گفته مجید طالقانی سازمان تبلیغات اسلامی به لحاظ قانونی نمی‌تواند کتابفروشی خوارزمی را تصاحب کند. سال‌ها است که مدیریت فروشگاه دست او است و او براساس قانون حقِ اداره کتاب‌فروشی را دارد، در استشهادنامه‌ای همه کتابفروشان و ناشران راسته انقلاب، از جمله نیلوفر، نگاه، بیدگل، مروارید، آگاه، ناهید و.... این موضوع را تأیید کرده و خواهان جلوگیری از تصاحب کتابفروشی خوارزمی شده بودند.

یکی از دستفروش‌های قدیمی حاضر در صحنه به ما گفت که چندین‌بار شاهد بوده که کارکنان سازمان تبلیغات اسلامی آمده و ادعا کرده بودند که در کتاب‌فروشی خوارزمی کتاب‌های زیرزمینی و غیرمجاز به فروش می‌رسد. بر اساس گفته‌های این دستفروش کهنه کار یکی از کارکنان سازمان تبلیغات اسلامی، یک کتاب غیرمجاز در قفسه این کتاب‌فروشی می‌گذارد تا کتابفروشی را با اتهام فروش آثار غیرمجاز درگیر کنند که موفق نمی‌شوند. او افزود که امروز دوم اسفند نیز شخصی به نام «علی‌تبار» که قرار است مدیریت خوارزمی را از طرف سازمان تبلیغات اسلامی به عهده بگیرد به کتاب‌فروشان خوارزمی گفت که شما دارید کتاب‌های غیرمذهبی و غیرمجاز می‌فروشید. فروشنده ارشد کتاب‌فروشی هم پاسخ داد: ما هرچه می‌فروشیم کتاب‌هایی است که مجوز وزارت ارشاد را دارند. این دستفروش به ما گفت که آقای علی‌تبار همان‌جا در حضور کتابفروشان خوارزمی که برخی از آنها ده تا بیست سال در این کتاب‌فروشی فروشندگی می‌کنند، گفت «ما می‌خواهیم مروج اندیشه‌های دینی باشیم نه اندیشه‌های غربی.» او با تاکید بر اینکه برخی کتاب‌های انتشارات خورازمی مروج همین تفکر هستند، گفت  ما می‌خواهیم جلوی این تهاجم فرهنگی را بگیریم و با کتاب‌های تازه آن را احیا کنیم.

«احیا» در معنایی که متصدی سازمان تبلیغات اسلامی از آن صحبت می‌کند دقیقا همان چیزی است که پیشتر همین سازمان بر سر انتشارات امیرکبیر آورد؛ مجموعه‌ای که در سال ۱۳۲۸ توسط عبدالرحیم جعفری تاسیس شد و در زمان خود، بزرگ‌ترین واحد انتشاراتی خصوصی در ایران و خاورمیانه لقب گرفت. این مجموعه بعد از انقلاب و در سال ۱۳۵۸، توسط سازمان تبلیغات اسلامی «مصادره» شد و عملا از اعتبار افتاد. خانواده جعفری پس از آن «نشر نو» را راه‌اندازی کردند که می‌توان آن را احیای مجدد «نشر امیرکبیر» با عنوان «نشر نو» دانست.

روند آرام و خزنده تصاحب

چند سال پیش نیز پس از درگذشت علیرضا حیدری موضوع مصادره خوارزمی بالا گرفت. رئیس سازمان تبلیغات اسلامی از رای نهایی دادگاه تجدید نظر مبنی بر انتقال سهام اکثریت انتشارات خوارزمی به سازمان تبلیغات اسلامی خبر داد، درحالی که مجید طالقانی که پس از درگذشت علیرضا حیدری کارهای این انتشارات و کتابفروشی را مدیریت می‌کرد، با رد آن، گفته بود که براساس قانون، بخشی از سهام این انتشارات متعلق به سازمان تبلیغات اسلامی است و آنها با اعمال و فشارهای غیرقانونی می‌خواهند این انتشارات را مصادره کنند.

سال ۱۳۹۴ بود که سید مهدی خاموشی رئیس وقتِ سازمان تبلیغات اسلامی، مناقشه قانونی میان سهامداران موسسه انتشارات خوارزمی و سازمان تبلیغات اسلامی درمورد انتقال سهام اکثریت این موسسه نشر را پایان‌یافته اعلام کرد و گفت که با رای دادگاه تجدیدنظر، سازمان تبلیغات اسلامی به عنوان سهام‌دار اصلی این بنگاه بزرگ نشر معرفی شده و طبق ادعای حقوقی سهامداران دادگاه در مورد وضعیت این موسسه نشر، حکم داده و مراحل تجدیدنظر هم طی شده است و حکم در مقام اجرا است. او تاکید کرده بود که دادگاه سهام اکثریت را به سازمان واگذار کرده و گفته بود: «به طور طبیعی ما خوارزمی را یکی از انتشاراتی‌های جزو پردیس انتشارات سازمان می‌دانیم، منتهی نگاهمان تولید اندیشه بر مبنای روشنفکری دینی تعریف‌شده در انقلاب اسلامی توسط این موسسه است.»

سرانجام در سال ۱۴۰۰ سازمان تبلیغات اسلامی با اعمال فشارهای غیرقانونی، توانست این انتشارات را تعطیل و مدیرعاملی هم برای آن منصوب کند و پس از برگزاری چندین جلسه با مدیریت فروشگاه خوارزمی، سرانجام در دومین روز اسفند سال جاری، با آمد مدیرعامل جدید و چند پرسنل و ماموران نیروی انتظامی، کتاب‌فروشی را پلمب کردند.

انتشارات خوارزمی در دوره‌ طلایی نشر ایران زمانی که انتشارات امیرکبیر، کتاب‌های جیبی، و فرانکلین، انقلابی در نشر ایران به پا کرده بودند، در سال ۱۳۴۷ با همکاری چند نفر از فرهنگیان سرشناس به‌صورت شرکت سهامی پایه‌گذاری شد. پرویز ناتل خانلری، زهرا ناتل خانلری، مجتبی مینوی، بدیع‌الزمان فروزانفر، پرویز شهریاری، احمد بیرشک، سیمین دانشور، عزت‌اله فولادوند، غلامحسین یوسفی، حسن جوادی، نجف دریابندری، فریدون آدمیت، محمد قاضی، فتح‌اله مجتبایی، شاهرخ مسکوب، محمدحسن لطفی، محمدعلی موحد، مهدی سمسار، حمید عنایت، رضا سیدحسینی، منوچهر بزرگمهر، سیدحسین نصر، مهری آهی، از جمله نویسندگان، محققان و مترجمانی بودند که انتشارات خوارزمی آثارشان را منتشر کرده‌ است.

انتشارات خوارزمی در سال ۱۳۵۲ با اختلاف‌هایی که بین سهامداران آن پیش آمد تا آستانه تعطیلی پیش رفت. اما پس از ورود عبدالرحیم جعفری، بنیانگذار انتشارات امیرکبیر که در آن سال بخشی از سهام انتشارات خوارزمی را خریداری کرده بود، توانست به حیات خود ادامه دهد.

پس از انقلاب، در سال ۱۳۶۲ همه‌ دارایی‌های عبدالرحیم جعفری، در جریان «مصادره‌»های ابتدای انقلاب، از جمله انتشارات خوارزمی و امیرکبیر به نفع سازمان تبلیغات اسلامی مصادره شد. جعفری می‌گوید که تمام تلاش او برای بازپس‌گیری انتشارات‌های مصادره‌شده بی‌پاسخ مانده است، اما براساس شنیده‌‌ها، پس از اختلاف‌نظرهایی جعفری سهام خود را به سازمان تبلیغات اسلامی فروخت و به این طریق، سازمان تبلیغات بخشی از سهام‌دار این موسسه شد و به مرور با اعمال فشارهای غیرقانونی، به سهام دیگر سهامداران نیز دست یافت و بخش عظیمی از سهام انتشارات را تصاحب کرد. گویا سازمان تبلیغات اسلامی برای اینکه بتواند بخشی از اعمال نفوذ خود را در حوزه نشر به جامعه تزریق کند، سعی کرده است تا کتاب‌های این انتشارات را نیز به سبک و سیاق انتشارات امیرکبیر پس از مصادره منتشر کند.  سوره مهر ناشری در حوزه تالیف آثار موسوم به دفاع مقدس و ارزش‌های دینی است و امیرکبیر و خوارزمی جزو بزرگ‌ترین ناشران ایران در حوزه کتاب‌های ترجمه‌اند. از همین روی «مصادره» این دو نشر برای سازمان تبلیغات اسلامی مهم بوده است.  

وقتی به راسته کتاب‌فروشی‌های خیابان انقلاب نگاه می‌کنیم، متوجه می‌شویم در سال‌های اخیر، کتاب‌فروشی‌های مذهبی، دولتی و شبه‌‌دولتی در این خیابان بیشتر شده‌اند، از جمله کتاب‌فروشی‌های کیهان، اطلاعات، سوره مهر، شاهد، سروش، آستان قدس رضوی، امیرکبیر و چندین کتابفروشی دیگر. از همین زاویه است که اهمیتِ پلمب‌شدن کتاب‌فروشی پنجاه‌وچهارساله خوارزمی که نسل‌های مختلف ایرانی در پیش و پس از انقلاب با آن خاطره دارند، مشخص می‌شود.