کیومرث پوراحمد، فیلمساز رویگردان

بخش مهمی از جذابیت ساختن فیلم براساس قصه‌های مجید، این بود که مهملی پیدا می‌کردم تا قصه‌ها و خاطرات کودکی خود را هم بازسازی کنم، که ناگفته‌های یکی ار مهمترین فصل‌های زندگیم را بگویم و خلاص شوم از این بغض گره‌خوردۀ سالیان در گلو. هوشنگ مرادی کرمانی هنوز یادش است که اولین بار بعد از خواندن قصه‌های مجید بهش زنگ زدم و گفتم این قصه‌های همۀ ماست.

 شب یلدا زندگی خود من است و بدین شکل ساخته شد که خودم پلان به پلان بازی می‌کردم و محمدرضا فروتن تکرار می‌کرد. به شکلی که وقتی مادرم در اصفهان فیلم را دیده بود کاملاً متوجه شده بود که زندگی خودم است زیرا حرکات و نحوه بیان محمدرضا فروتن درست مثل من بود[...].

ایشالا تا زنده هستم بتوانم فیلم بسازم و وقتی دیگر نتوانستم فیلم بسازم زود بمیرم.

من قبل از انقلاب و تا اوایل انقلاب ریش داشتم. (اینو می‌گم امیدوارم که سانسور نشه)، یک روز اوایل انقلاب تو خیابون انقلاب داشتم می‌رفتم، آن موقع اورکت آمریکایی می‌پوشیدم، ریش داشتم، موهای کوتاه داشتم. دیدم یه جمعیتی ریختند و یک کتاب‌فروشی را شکستند و آتش زدند! دقت کردم دیدم همه‌شون عین من‌اند! اورکت آمریکایی و ریش دارند. اومدم خونه و ریشم را زدم.

دوست ندارم!؟ من عشقم فیلم‌سازی ست، نان شبم فیلم‌سازی ست، نفسم فیلم‌سازی‌ست،[...] اول فیلم، بعد بقیه زندگی‌ایم. نمیشه دیگر فیلم بسازی، به شدت شرایط بد شده. دهه ۶۰ و ۷۰ من سالی یک فیلم می‌ساختم،[...] الان شده پنج سال، شش سال، هفت سال یک فیلم! نمی‌شه دیگر فیلم ساخت. نسل ما بخصوص، که پنج شش نفر بیشتر نیستیم، حاکمیت آرزو می‌کند ما زودتر منقرض بشویم، سکته بکنیم، بمیریم. حتی [فیلمسازان] جوان را هم که یک ذره مستقل باشد، دوست دارند تصادف کنند بمیرند!»

 فیلم متاسفانه در جشنواره [فجر] نمایش داده نشد، به دلیل اینکه در این مملکت سانسور وجود دارد، و سانسور یک بخش اعظم و مهم‌اش یعنی حذف! حذف یک سکانس، حذف یک پلان، حذف یک واژه، حذف یک آدم.

امروز واقعا روز سختی است، ولی در چهل سال گذشته کدام روز ما روز خوبی بوده؟ خنده یا مکروه بوده یا حرام! رقص و شادی یا مکروه بوده یا حرام! در چهل سال گذشته ما همش در برهه حساس بودیم و باید خفه‌خون می‌گرفتیم.

جشنواره فیلم فجر دیگر جشن سینمای ایران نیست، جشن دو سه ارگان خاص است، در این چند ساله جشنواره برای من هیچ ارزش و اهمیتی نداشته به خصوص در این سال خونبار و دردناک، با این همه داغی که بر دل داریم دیگر چه جشنی چه جشنواره‌ای؟

نوشته‌ای که همراه مرحوم پوراحمد کشف شده، نوشته‌ای کاملا شخصی، خصوصی و خانوادگی است.

خودکشی می‌تواند مورد تقلید قرار گیرد، همان طور که میل به تقلید خودکشی، در موارد مشابه قبلی در شبکه‌های اجتماعی دیده می‌شود. در عین حال این ابراز آشکار میل به پایان دادن به زندگی می‌تواند نمودی از یک وضعیت اجتماعی و نیارمند توجه سیاستمداران باشد. از این رو مداخله در موضوع خودکشی نیازمند عزم همگانی و تفسیم کار ملی است. اکنون بهترین زمان برای"پیگیری" پیاده‌سازی سند ملی پیشگیری از خودکشی است.

از حیث روانشناختی می‌توان دلایل زیادی برای خودکشی ارائه داد که همگی به نحوی در زیرعنوان افسردگی، ناامیدی، ناکامی، نبود افق روشن در آینده و ... خلاصه می‌شوند. اما خودکشی هنرمندان به دلیل روحیه حساس و مباحثِ «هویتی» فراتر از یک ناامیدی یا افسردگی فردی است. دقت داشته باشید یک فرد هنرمند به دلیل حرفه‌اش «هویت» پیدا می‌کند، یعنی شما وقتی فیلم ساختی، فیلم ساز می‌شوی، وقتی نقاشی کردید نقاش، وقتی کتاب نوشتی، نویسنده. درصورتی که موانعی برای انجام حرفه وجود داشته باشد، کم‌کم فرد نسبت به هویت خود ابراز تردید می‌کند. مثلاً می‌گوید اگر من فیلمساز هستم، پس آن فیلمی که می‌خواهم بسازم کجاست؟ اگر نویسنده هستم کتابم کجاست؟ و... همین پرسش‌ها فرد هنرمند را به نسبت هویت هنری‌اش، که صددرصد بازتابی از اجتماع است مشکوک می‌کند. منظورم از بازتاب اجتماعی این است که هویتِ هنرمند، هویتی ست که جامعه در امتداد فعالیت‌های هنری به او می‌دهد. به همین دلیل او همیشه خود را در آینه جامعه می‌بیند و الزاماً توجه زیادی به دردها، رنج‌ها و مشکلات جامعه دارد. تردید در این هویت و عدم ارضای روانی آن سرآغازی برای ناامیدی، گوشه‌گیری، بی‌انگیزگی و... فرد می‌شود که متاسفانه احتمال دارد فرد را به سمت خودکشی سوق دهد.

همانطور که گفتم علت‌های زیادی را می‌توان برای خودکشی یافت. شاید فرد از بیماری روانی زمینه‌ای رنج ببرد، یا مشکل شخصی در زندگی داشته باشد. اما با فرض اینکه هنرمند نه از بیماری روانی زمینه‌ای رنج می‌برد و نه مشکل فردی خاصی دارد، می‌توان دلایل اجتماعی را بیشتر در نظر گرفت. گفتم که هنرمندان اصطلاحاً «روحیه حساسی» دارند و اصلاً به همین دلیل می‌توانند تولید هنری داشته باشند. در واقع آنها به چیزهای دقت می‌کنند که احتمالاً مردم عادی کمتر به آن توجه کنند یا آنگونه که آنها توجه می‌کنند و می‌توانند آسیب‌هایش را شناسایی کنند، مردم عادی نتوانند. همین حساسیت در نگاه و توجه، دقت در امور ریز و درشت، واکاوی رنج‌ها، مشکلات و دردها، عاملی برای ارائه و بیان متفاوت می‌شود. به همین دلیل هنرمند واقعی کسی نیست که صرفاً آثاری را به اسم هنر تولید کرده است، بلکه کسی ست که احساسات، اندیشه‌ها و مسائل مختلف را می‌بیند و توانایی متفاوتی برای بیان آنها دارد. همۀ این‌ها در مکانیسم روانی پیچیده‌ای هنرمندها را به حساس‌ترین قشر جامعه بدل می‌کند و واکنش‌های مختلفی را از آنها نشان می‌دهد.

با قاطعیت نمی‌توانم دلیل خودکشی ایشان را بیان کنم، چون این کار لازم به بررسی‌های زیادی دارد. اما بدون شک فشارهای سیاسی، وضعیت وخیم اجتماعی، جلوگیری از پروژه‌های سینمایی، و تراشیدن موانع متعدد سد راه حرفه هنریش می‌تواند از دلایل این خودکشی باشد. سینمای مرحوم پوراحمد، یک سینما قصه‌گوست و اولین مشخصۀ یک قصه‌گو اجازه عرض اندام کردن به دیدگاه‌ها و روایت‌های مختلف است. یعنی یک قصه‌گوی واقعی نمی‌تواند تنها یک دیدگاه- یا به قول داستان‌نویس‌ها یک زاویه دید- داشته باشد. او برای یک داستان‌ِ جذاب، نیاز دارد دیدگاه‌های مختلف را بیان کند. شرایط سیاسی امروز ایران، دیدگاه‌های مختلف را برنمی‌تابد، همه چیز از چشم‌انداز حاکمیت روایت می‌شود. بنابراین هنرمندی چون مرحوم پوراحمد وقتی شرایط را برای بیان دیدگاه‌های مختلف، روایت‌های گوناگون، رنج‌های متفاوت و... نمی‌بیند، کاملاً طبیعی ست با روحیه حساسی که داشت هویت هنری خود را در خطر ببیند، چون دیگر نمی‌توانست آنگونه که شایسته است امید‌ها، ناامیدی‌ها، رنج‌ها، شادی و قصه‌های مردم را روایت کند. در علت مرگ چنین کسانی نمی‌توان شرایط اجتماعی و سیاسی را لحاظ نکرد. هنرمندانی که در آثارشان مرتباً از امید و دلخوشی و آینده صحبت می‌کنند، خیلی بیشتر از افراد ناامید، این وضعیت برایشان رنج‌آور و آسیب‌زا است.

تغییر شرایط اجتماعی و سیاسی، حتی در بدترین دوران تاریخ هم، محتمل و ضروری‌ست، بنابراین نباید خودکشی یک نویسنده یا هنرمند را دال بر غیرقابل تغییربودن شرایط دانست. همیشه امید به تغییر باید وجود داشته باشد. تغییر دادن شرایط، جزء ذات روانی انسان‌هاست.

کیومرث مرا کشت ‌و پرونده مرا بست! ما همیشه با هم بودیم. چیزی که برایم عجیب است، این است که او اصلاً چنین شخصیتی نداشت و من این اتفاق را باور نمی‌کنم. تازگی‌ها یاد گرفته بود دست مرا می‌بوسید و می‌گفت باید شکرگزار باشم؛ نمی‌دانم چرا این کار را می‌کرد. قرار بود یک هفته‌ای برود و برگردد، من هم نمی‌توانستم بروم.