بحران معیشتی هنرمندان تئاتر: پیش به سوی زیر زمین

سیاستگذاری‌های تئاتر در جمهوری اسلامی ایران پیرامون دو ایده‌ موازی «خصوصی‌سازی» یا «تئاتر برای همه» شکل گرفته بود. در دوران ریاست جمهوری حسن روحانی، ایده خصوصی سازی بر تئاتر همگانی غلبه پیدا کرد، اما به زودی با خروج آمریکا از برجام و سقوط ارزش ریال و سپس با همه‌گیری بحران کرونا خصوصی‌سازی تئاتر شکست خورد و با قیام ژینا باقی‌مانده اقتصاد تئاتر ضربه‌ خورد، چنانکه در حال حاضر اقتصاد تئاتر چنان زمینگیر شده که تماشاخانه‌های خصوصی به زحمت سر پا هستند و معیشت هنرمندان هم بیش از پیش به خطر افتاده است. محمد مفتون، هنرمند تئاتر و نمایشنامه‌نویس در گفت‌وگو با زمانه می‌گوید:

این هنرمند در ادامه یادآوری می‌کند که این قاعده استثنایی هم دارد: برخی از هنرمندان که به بدنه حکومت متصل‌اند، بسته به میزان نزدیکی‌شان به مراکز قدرت از سهمیه‌هایی برخوردار شده‌اند. درآمد آن‌ها از طریق بودجه‌های کلان، گرفتن سفارش از نهادها تأمین می‌شود. مفتون می‌گوید:

بنابراین آن دو راهی که در دولت روحانی به خصوصی‌سازی تئاتر انجامید، اکنون در دولت رئیسی به وابستگی عده‌ اندکی از فعالان تئاتر به دستگاه‌های حاکمیتی انجامیده و محرومیت سایر هنرمندان و فعالان تئاتر از برخورداری از حداقل امکانات را در پی داشته است.

ورشکستگی سالن‌ها

امیر رضا کوهستانی، یکی از معدود چهره‌های جهانی تئاتر ایران در سال ۹۴ با توجه به پیامدهای خصوصی‌سازی تئاتر هشدار داده بود که کاهش حمایت‌ها از تئاتر زیباشناسی آثار را هم تحت تأثیر قرار می‌دهد. کوهستانی در آن زمان در مصاحبه با مهر گفته بود: است، با اشاره به تجربه‌ی کشور آلمان در کاهش بودجه‌ی تئاتر، مسأله‌ی مهمی را به طور ضمنی مطرح می‌کند: 

این روند همچنان ادامه دارد با این تفاوت که همسو با بحران معیشتی، به دلیل اعمال محدودیت‌ها، تئاتر مستقل ایران به سوی یک هنر زیرزمینی می‌رود. آن‌ها که همچنان روی صحنه باقی مانده‌‌اند، با بحران مواجه‌اند. مفتون در ادامه گفت وگو با زمانه می‌گوید:

این هنرمند در ادامه یادآوری می‌کند:

پیش از این عباس غفاری، کارگردان تئاتر درباره حجم کمک‌های مالی دولت در دوران کرونا به رسانه‌های داخلی گفته بود:

نکته اینجاست که هر یک از این وعده‌ها به یک تیتر در رسانه‌های داخلی تبدیل می‌شود، چنانکه ممکن است این تصور پیش بیاید که مسئولان در پی حمایت از هنرمندان و اقتصاد زمین‌گیر تئاتر ایران‌اند. اما واقعیت در حد همان سه میلیون تومانی‌ست که هنرمندان از پذیرش آن خودداری می‌کنند. مفتون در ادامه مصاحبه با زمانه جمعبندی از مشکلات کنونی ارائه داد:

او در ادامه می‌گوید:

صندوق اعتباری هنر

یکی از خدمات مهم حمایتی صندوق اعتباری هنر امور مربوط به بیمه تأمین اجتماعی است. طبق توافق به عمل آمده میان سازمان تأمین‌اجتماعی و وزارت ارشاد اسلامی هنرمندان، نویسندگان و روزنامه‌نگاران واجد شرایط پس از عضویت در صندوق و معرفی از سوی معاونت‌های تخصصی مربوطه یا ادارات کل ارشاد اسلامی استان‌ها با معرفی نامه «صندوق اعتباری هنر» بیمه تأمین‌اجتماعی می‌شوند. اعضای صندوق می‌توانند ضمن برخورداری از حمایت‌های مربوط به بیمه صاحبان حرف و مشاغل آزاد، شامل فوت و بازنشستگی، از کمک ویژه وزارت فرهنگ وارشاد اسلامی معادل ۱۰ درصد حداقل دستمزد مصوب شورای عالی کار در هر سال، بابت حق بیمه ماهانه خود برخوردار شوند.

با روی کار آمدن دولت رئیسی و دگرگونی‌هایی در ساختار اداری وزارت ارشاد اسلامی، معاونت امور قرآن و عترت هم به این مجموعه اضافه شد و بر اساس مصوبه هیأت وزیران «فعالان قرآن و عترت» به فهرست دریافت‌کنندگان خدمات در اساسنامه صندوق اعتباری هنر اضافه شدند. آبان گذشته سید مجید پوراحمدی، مدیرعامل صندوق اعتباری هنر در گفت‌وگو با یک عضو کمیسیون اجتماعی محلس گفته بود اکثر اعضای صندوق در کمترین سطح درآمدی هستند و در تأمین نیازهای معیشت خود دچار مشکل هستند. بر اساس آمارهای رسمی فقط ۹۷ هزار نفر از هنرمندان و فرهنگیان ایران که بخش عمده‌ای از آنان هم از وابستگان به نهادهای حاکمیتی‌اند از امکانات صندوق برخوردار و بهره‌مندند. مفتون درباره اینکه هنرمندان در این شرایط چگونه مخارج زندگی‌شان را تأمین می‌کنند به زمانه می‌گوید:

او درباره خطوط قرمز می‌گوید:

به این ترتیب حاکمیت بحران معیشتی را به خدمت اعمال سانسور درآورده است. پیام روشن است: اگر می‌خواهی چیزی گیرت بیاید، هنرت را در اختیار شعارها و برنامه‌های ما قرار بده.

به سمت زیر زمین

اگر در اوایل ریاست جمهوری روحانی، نمایشنامه‌های پر زرق و برق در تماشاخانه‌های خصوصی با حضور سلبریتی‌ها یا کمدی‌های سخیف با بلیط‌های گران‌قیمت به نمایش درمی‌آمد، اکنون دوران جشنواره‌های فرمایشی فرارسیده که اثرگذاری‌اش در حد همان کسب درآمد برای خودی‌هاست. هنرمند تئاتری که ما با او صحبت کردیم، می‌گوید:

در بودجه ۱۴۰۲ مانند سال گذشته به بودجه زیرمجموعه‌های دیگر وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی در بخش معاونت هنری و نیز تئاتر به طور مجزا اشاره نشده اما برای فصل فرهنگ و هنر برآورد اعتبارات سال ۱۴۰۲، رقم پنج هزارو ۸۱۲ میلیارد و ۳۹۶ میلیون تومان در نظر گرفته شده است. سهم سازمان سینمایی حدود ۴۸۰ میلیارد تومان است. سهم تئاتر قطعا به ۱۰۰ میلیارد تومان نمی‌رسد. بنابراین نباید پنداشت که حتی فعالان تئاتری متصل به نهادهای حاکمیتی هم در پول غات می‌زنند. ظاهراً جمهوری اسلامی ایده «تئاتر برای همه» را از دست نهاده و اکنون فقط یک راه پیش پای هنرمندان مستقل باقی مانده است: تئاتر زیرزمینی.