موسیقی پاپِ «حلال»

اغراق نکرده‌ایم اگر بگوییم از پیدایی جمهوری اسلامی تاکنون در حق کمتر هنری به اندازه موسیقی و به ویژه موسیقی پاپ و رپ و انواع موسیقی تلفیقی ظلم شده باشد. به دلیل تأثیرگذاری و فراگیر بودن موسیقی، به ویژه موسیقی‌های جوان‌پسند با سویه‌های اعتراضی، و همچنین به لحاظ موانع شرعی و ضدیت متشرعان با موسیقی از هر نوعش، آلبوم‌های موسیقی نه تنها می‌بایست از دالان‌های هزارتوی وزارت ارشاد بگذرند، بلکه مسئولان ارشاد در دولت دهم، نهادهای نظارتی مضاعفی هم به موسیقی ایران تحمیل کرده‌اند.

حمید شاه‌آبادی، معاون هنری وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، ۱۷ دی ۱۳۹۱ اعلام کرده بود که ناظران دفتر موسیقی ارشاد به صورت فعال در کنسرت‌های پاپ شرکت می‌کنند و تلاش می‌کنند با اعمال اصلاحیه‌هایی، آن هم پس از صدور مجوز برای آلبوم‌ها، موسیقی پاپ را «ایرانی»‌تر کنند.

دفتر موسیقی به ریاست علیرضا پاشایی، از زیرمجموعه‌های معاونت هنری وزارت ارشاد است. این دفتر در سال ۱۳۹۰ شورایی را به نام «شورای تخصصی موسیقی پاپ» برای نظارت بیشتر بر این‌گونه از موسیقی مردم‌پسند پدید آورد. تنها وظیفه «شورای تخصصی موسیقی پاپ» تأیید آلبوم‌های موسیقی و اشعار آنهاست.

هزارتوی صدور مجوز و زمینه‌های دلالی

هرگاه هنرمندی مایل باشد در ایران یک آلبوم موسیقی پاپ منتشر کند، ابتدا می‌بایست ترانه را به یک شرکت تولید آثار فرهنگی بسپرد. این شرکت نسبت به صدور مجوز توسط وزارت ارشاد که معمولاً سه ماه به درازا می‌کشد اقدام می‌کند. اگر به ترانه‌ای اصلاحیه تعلق بگیرد، اثر می‌بایست سه ماه دیگر معطل بماند. آنگاه نوبت می‌رسد به صدور مجوز برای ملودی. در مرحله بعد، هنرمند می‌بایست اثرش را به ساده‌ترین و اقتصادی‌ترین شکل ممکن تنظیم کند و به ارشاد تحویل دهد. چنانچه ارشاد مجوز انتشار را صادر کرد، آنگاه موانع قانونی برای تولید و پخش یک آلبوم موسیقی از میان برداشته شده. طبعاً اجرای کنسرت‌ها به مجوزی جداگانه نیاز دارد.

چنین است که تولید آلبوم‌های موسیقی هم به وزارت ارشاد وابسته‌ است و هم به شرکت‌های تولیدکننده موسیقی. شرکت‌هایی که در عرصه موسیقی پاپ فعالیت می‌کنند، فعال‌اند؛ سنتی‌ها کم‌کارترند و در آن میان صدور مجوز برای موسیقی سنتی به خاطر ماهیت بومی‌اش اصولاً سهل‌تر است.

وزارت ارشاد اعلام کرده: «اشعار اگر برای موسیقی پاپ کار شود به صورت شخصی نمی‌توانند اقدام کنند، باید از طریق یکی از شرکت‌های تهیه و تولید آثار صوتی ارائه شود.» به این ترتیب زمینه‌های دلالی و واسطه‌گری فراهم آمده و از صدور مجوز آلبوم‌های موسیقی یک کسب پردرآمد ساخته است. در این میان عده‌ای از خوانندگان باسابقه که با چم و خم صدور مجوز آشنایی پیدا کرده‌اند، کلاس‌هایی برگزار می‌کنند و به جوانان مبتدی به ازای پرداخت شهریه، آموزش می‌دهند که چگونه می‌توان از سد سانسور عبور کرد و برای یک آلبوم موسیقی پاپ مجوز گرفت.

حفظ فاصله با غرب و صیانت از موسیقی اصیل

حمید شاه‌آبادی مهم‌ترین معیار صدور مجوز را ایرانی بودن اثر خوانده و گفته است: «شاخص ایرانیزه شدن در موسیقی پاپ برای ما بسیار مهم است، اشعار باید کاملاً با فرهنگ عمومی ما سازگاری داشته باشد و شکل اجرا نیز به همین شکل باشد.»

او همچنین در گفت‌و‌گوی دیگری اعلام کرده بود که «صیانت از موسیقی اصیل» یکی از مأموریت‌های معاونت هنری ارشاد در دولت دهم بوده است. برای این منظور هم در پنج شاخه سنتی، کلاسیک ایرانی، کلاسیک غربی، ارکسترال و بومی، افزون بر موانع صدور مجوز در دولت‌های پیشین، در دولت دهم دفاتر موسیقی دایر شد، با این هدف که به واسطه این شوراها نظارت بیشتری بر روی آلبوم‌ها و اجراهای صحنه‌ای اعمال گردد.

شاه‌آبادی اعتراف می‌کند که موسیقی پاپ وارد زندگی مردم شده و مخاطبان بسیار دارد. او می‌گوید: «ما به دنبال آن هستیم که موسیقی پاپ ایرانی فاصله‌اش را با پاپ غربی حفظ کند و به نظر ما هر چه این فاصله بیشتر شود به نفع موسیقی پاپ کشور است.»

حفظ فاصله با موسیقی غرب اما در نحوه اجرای موسیقی و چگونگی ملودی‌ها و شیوه تنظیم آهنگ‌ها اتفاق نمی‌افتد، بلکه بیش از آنکه به اینگونه امور موسیقایی نظر داشته باشد، ناظر بر محتوای اشعار و اجرای صحنه‌ای به شکلی کاملاً «مؤدبانه» و به دور از هرگونه حرکت موزون است.

یکی از مهم‌ترین پیامدهای سیاست‌های نظارتی ارشاد در دولت دهم این بوده که عده‌ای از خوانندگان پاپ در ترکیه، در دبی و حتی در کردستان عراق کنسرت‌هایی برگزار کردند و انبوهی از ایرانیان به این کنسرت‌ها هجوم می‌آوردند. از همین‌جا می‌توان به خصلت دوگانه سیاست‌های سلبی پی برد: از یک‌سو ارشاد به ضرب یک دیوانسالاری پرهزینه، مُهر خودش را بر آثار می‌زند، اما از سوی دیگر عده‌ای از هنرمندان را که برای خودشان فردیت و شخصیت قائل‌اند، حاکمیت‌گریز می‌کند. افزون بر این، تجربه نشان داده که سیاست‌های سلبی جریان پویای هنر را هرگز متوقف نکرده، بلکه فقط وقفه‌هایی در سیر تحول آثار هنری به وجود آورده است.

شوق دیدار امام رضا، کربلا و دفاع مقدس

در ایران اصولاً سه گروه از هنرمندان در عرصه موسیقی پاپ فعالیت می‌کنند:
- گروه‌های زیرزمینی و هنرمندان تبعیدی که اصولاً تن به سانسور و نظارت ارشاد بر محتوای اثر نمی‌دهند.
- گروه‌های رسمیت‌یافته که مورد تأیید وزارت ارشاد هستند و نه تنها برای اجراهای صحنه‌ای و انتشار آلبوم‌هایشان مشکلی ندارند، بلکه در رسانه ملی هم به هر مناسبت ظاهر می‌شوند، اما با این‌حال از اقبال مخاطبان بی‌بهره‌اند، تشخص و هویت موسیقایی ندارند و همانگونه که یک‌شبه ظهور کرده‌اند، به‌زودی و به سادگی هم فراموش می‌شوند.
و سرانجام:
-گروه‌هایی که در یک فضای خاکستری و تعریف‌نشده، در کشش و کوشش با ارشاد در حد فاصل میان موسیقی رسمی و موسیقی زیرزمینی حرکت می‌کنند.

زیارت و شوق دیدار امام هشتم شیعیان (علی اصحابی، بابک جهان‌بخش، و محسن چاووشی)، واقعه کربلا (محسن یگانه) و همچنین پاپ در حال و هوای دفاع مقدس (محسن چاووشی، فرزاد فرزین، بهنام صفوی، شهاب رمضان، مهدی یغمایی و فریدون آسرایی) از مهم‌ترین درونمایه‌های ترانه‌های مورد تأیید وزارت ارشاد است.

ترانه‌های عاشقانه هم که معلوم نیست مخاطب آنان کیست و به یک معنا فاقد جنسیت است، در مواردی مورد تأیید قرار می‌گیرند.

در طی زمامداری دولت دهم، با توجه به موانع نظارتی که پاره‌ای از آنان را برشمردیم، گاهی ممکن بود صدور مجوز برای یک آلبوم بیش از سه سال به درازا بکشد. (چنانکه سامان جلیلی در سایتش توضیح می‌دهد که هنوز موفق نشده آلبوم تازه‌اش را به بازار بیاورد.) به این جهت شگفتی‌آور نیست که برخی از این هنرمندان به پاپ مذهبی یا پاپ در حال و هوای دفاع مقدس روی آورده باشند.

اصولاً یکی از وظایفی که دفتر موسیقی معاونت فرهنگی وزارت ارشاد برای خودش قائل است، همین جهت دادن به جوانان بااستعداد است. در شرح وظایف دفتر موسیقی وزارت ارشاد، در بندی آمده است: «برخورد فعال با موسیقی‌های متداول و جاری در سطح جامعه به گونه‌ای که ضمن رعایت شاخص‌های موسیقایی حداکثری از قالب‌های رایج برای ترویج ارزش‌های ایرانی و اسلامی استفاده شود.»

حرام است یا حلال؟

اما با نگاهی به احکام شرعی پیرامون «مصادیق موسیقی حرام» درمی‌یابیم که از آغاز انقلاب تاکنون در عرصه موسیقی پاپ تحولی رخ داده و به یک معنا متشرعان در برابر موسیقی عقب نشسته‌اند.
روح‌الله خمینی در آغاز انقلاب گفته بود: «گوش دادن به موسیقی حرام - در حال نماز و غیر نماز- حرام است.»

خامنه‌ای می‌گوید: « هرگونه نوازندگی مطرب لهوی که متناسب با مجالس عیش و نوش باشد حرام است.» و مکارم شیرازی بر آن است که « کلیه صداها و آهنگ‌ها که مناسب لهو و فساد است حرام و غیر آن حلال است. تشخیص آن با مراجعه به اهل عرف عام خواهد بود.»

تلاش آخوندها برای «حلال کردن» موسیقی و موسیقی پاپ را می‌توان با تمثیلی از رمان «بی‌وتن» نوشته رضا امیرخانی، از اسلامی‌نویسان نزدیک به حکومت نشان داد. در این رمان یک اسلام‌گرا به آمریکا می‌رود و وقتی که از عهده فرهنگ آمریکایی برنمی‌آید، تصمیم می‌گیرد قصاب بشود و گوشت حلال به دست مسلمانان مقیم آمریکا برساند.

به یاد داریم که حسن روحانی، رییس جمهور منتخب در مناظره فرهنگی – اجتماعی گفته بود: «چرا همه کار‌ها در دست دولت است، دولت باید در زمینه فرهنگ، سیاست‌گذاری، نظارت و حمایت کند و اولین حمایتش می‌تواند ایجاد شفافیت در مقررات و ایجاد فضای امن در جامعه باشد.»

و همچنین به صراحت گفته بود: «کار‌ها را باید به اصحاب اصلی فرهنگ واگذار کنیم و دولت حامی آن‌ها باشد.»

در این میان طبعاً با جابجایی یک وزیر یا یک مدیر نمی‌توان دیوانسالاری متورم وزارت ارشاد را که بر محور سیاست‌های امنیتی – اطلاعاتی شکل گرفته و مبنا را بر بی‌اعتمادی به هنرمندان، بی‌حرمت کردن آنان و سلب فردیت‌ از آنان و به خدمت گرفتن هنرشان در جهت اهداف ایدئولوژیک، و در یک کلام بر «حلال کردن» موسیقی قرار داده، دگرگون کرد.

حمایت از استقلال فکری و فردی هنرمندان پاپ و از میان برداشتن دستگاه‌های نظارتی پرهزینه مانند «شورای تخصصی موسیقی پاپ» که در طی زمامداری دولت دهم پدید آمد و همچنین دست برداشتن از رویکردهای اطلاعاتی – امنیتی مانند ارسال ناظم و ناظر بر اجراهای صحنه‌ای از سوی وزارت ارشاد و نیز تسهیل صدور مجوزها و زمینه‌سازی برای اجرای انواع دیگر موسیقی مانند راک، رپ و موسیقی تلفیقی از دیگر چالش‌های فرهنگی دولت یازدهم است.

چالش‌های دولت یازدهم در عرصه‌های فرهنگی:

حق تکثیر (کپی‌رایت)؛ آری یا نه؟
سهم قرآن از دلار
پشت پرده تلاش‌های دولت برای کاهش سانسور
تغییر بنیادین نظام فرهنگی یا برآوردن حداقل انتظارات ناشران و نویسندگان؟
هنرهای تجسمی و سیاست‌های دولتی
ضدیت جمهوری اسلامی با سازهای جهانی