چه بسا رودهای گذشتنی: سیاحت‌های شمسی عصار

تمرکز بر تاریخ و اسطوره‌های دینی

کتاب سه سیاحت خاور نزدیک در سال ۲۰۰۱ منتشر شد. ۳۰ صفحۀ اول کتاب به اردن، ۴۰ صفحۀ بعد به سوریه و ۶۰ صفحه به لبنان اختصاص دارد. در معرفی نویسنده می‌خوانیم:

 نویسنده سفرنامه‌هایش را به سفرنامه‌نویس معروف، پاتریک لی-فرمور، نویسندۀ درخت مسافر تقدیم کرده است. لی-فرمور از سفرنامه‌نویسان قرن بیستم راهی اکتشاف در جزایر کمابیش کم‌بازدید کارائیب شد. درخت مسافر، اولین کتاب لی-فرمور بود که به جای بررسی سیاسی یا تاریخی جامع این منطقه، شرحی داد شخصی و جاندار از جزایر گوادالوپ، مارتینیک، دومینیکا، باربادس، ترینیداد و هاییتی. اواخر دهۀ ۱۹۴۰ که پاتریک لی-فرمور به این سفر رفت، جزایر کارائیب منطقۀ گردشگری محسوب نمی‌شد. شاید گوپی در سه سیاحت تلاش کرده در عین تمرکز بر تاریخ باستان و حتی اسطوره‌های دینی مرتبط با سه مقصد مسافرتش[۱] لی-فرمور را نیز سرمشق خود قرار دهد و دیدگاهی شخصی به این سه کشور ارائه دهد؛ دیدگاهی که به واسطۀ علائق خود او به صوفیگری رنگ ‌و بویی اسلامی- عرفانی گرفته است. او تاریخ معاصر سه کشور اردن، سوریه و لبنان را در تعامل‌ها و معاشرت‌ها و بازدیدهایش از سایت‌های کاوش‌گری باستانی بازگو می‌کند اما عمدۀ تمرکزش بر تاریخ باستان این مناطق و تاریخ سیاسی سه کشور است. نویسنده تلاش می‌کند چهرۀ انسانی مسالمت‌جویانه‌ای از ساکنان این کشورها به مخاطب غربی نشان دهد؛ بعید نیست نگاه اوریانتالیستی (مستشرق‌مآبانۀ) سفرنامه‌نویس از همین جا نشأت می‌گیرد. او برای مخاطب غربی می‌نویسد و خود را هم غربی می‌بیند:

سه سفر گوپی به خاور نزدیک[۳] از دو جهت اهمیت دارد: زندگی شخصی شوشا با سفر و مهاجرت در هم تنیده بود و وقتی در نوجوانی به پاریس رفت، خانواده بارها او را به زادگاهش فراخواند اما او از بازگشت سر باز زد و تمام عمر در سفر بود. همچنین، این کتاب شرح عمدتاً باستان‌شناسانۀ سه کشور اردن، سوریه و لبنان است و نشان می‌دهد مسلمانان خاورمیانه می‌کوشند با دنیای مدرن کنار بیایند.

همان‌طور که لی-فرمور در پیشگفتار سه سیاحت نوشته است:

سه سیاحت

چوپانکی به سروصورتش آب می‌زد. بزهایش در پی دسته‌های خار تقلاکنان از صخره‌ها بالا می‌رفتند و زنگوله‌های‌شان جرنگ‌جرنگ صدا می‌داد. جوان چوپان در کاسۀ دست‌هایش آب تعارفم کرد. خم شدم و نوشیدم. گواراترین نوشیدنی و دلفریب‌ترین تعارف.[۴]

سفرنامه‌خوانی تجربه‌ای است متفاوت با مطالعۀ متون داستانی (فیکشن). سفرنامه ما را به سیاحت مکانی واقعی می‌برد اما در واقع این مکان‌های واقعی برساختۀ دیدگاه نویسنده‌اند. اوست که این پنجره را باز می‌کند و آن یکی را می‌بندد. تجربه‌ها، عقاید، جانبداری‌ها و حتی جنسیت و نژادش در نویسندگی او دخیل‌اند و مواجهه‌های تصادفی و اتفاقاتی که در طول سفر روی داده، مسیر توصیف مکان‌ها و برخوردهایش را تعیین می‌کنند.

سفرنامۀ تاریخی (چه سفر به مکانی تاریخی باشد و چه از نگارش آن دهه‌ها گذشته باشد) جذابیت دیگری دارد: ممکن است مکان‌ها، نژادها یا حتی زبان‌هایی که توصیف‌شان می‌کند به هر دلیلی اعم از جنگ، حوادث طبیعی یا مداخلۀ انسانی از بین رفته باشند. مانند عکس‌های چنین مکان‌هایی که تصویری از نابودشده‌ها به دست می‌دهند، سفرنامۀ تاریخی با توصیف تجربۀ دست‌اول شخصی، از دریچۀ شخصی خُرد به موضوع کلان تاریخ می‌نگرد و همین شخصی بودن تجربه است که آن مکان از دست رفته را جان دوباره می‌بخشد. بسیاری از مکان‌هایی که شوشا در سه سیاحت توصیف می‌کند در ابتدای قرن بیست‌ویک با جنگ‌های داخلی یا به دست داعش از بین رفته‌اند و پنجرۀ شخصی شوشا از جملۀ دریچه‌های موجود برای تماشای این مکان‌های باستانی است.

«به اردن خوش آمدید!» این جمله را رحیم، مسئول پذیرش گراند هتل عمان به شوشا می‌گوید «عمرشریفی با چشم‌های تیرۀ پرمهر، موهای سیاه براق و رفتاری جذاب». نویسنده علاقه‌اش را به سینما در اشاره‌های بعدی به سایت‌های فیلمبرداری بروز می‌دهد.[۵] اسم جوان دستاویزی می‌شود تا گوپی در ابتدای کتابش گریزی به «بسم‌الله‌الرحمن‌الرحیم» ابتدای قرآن بزند و نام جوان را چنین معنی کند: «مهربان‌ترین». سلسلۀ ارجاع به قرآن و احادیث و اشعار عرفانی در ادامۀ مسافرت اردن ادامه دارد؛ رانندۀ شخصی و راهنمای گوپی به نام جبرئیل که شوشا او را این طور توصیف می‌کند: «فرشته‌ای که بر حضرت محمد نازل شد»؛ نقل حدیث «زنان را نزنید حتی با برگ گل» از زبان گوپی و در پاسخ به تنبیه زن جبرئیل راننده به دست او؛[۶] یادآوری سطری از اشعار مولانا با مضمون «همدلی از همزبانی بهتر است». این سلسلۀ ارجاعاتِ صراحتاً متمایل به مذهب و ادبیات کلاسیک عرفانی فارسی در چند ده صفحۀ اول سفرنامه نشان از نویسنده‌ای همدل و همزبان با دیدگاه عرفانی از مذهب دارد. بهشت، جهنم، آیات قرآنی، احادیث و به طور کلی دیدگاه عرفانی نویسنده ابزارهای ترسیم دنیایی از سخاوت و محبت و همزیستی است؛ دنیایی که می‌تواند مقصد گردشگری غربیان باشد. تصویری چنان صورتی و مطبوع که بجاست اگر خواننده را به شک بیندازد که نکند کتاب جزوۀ تبلیغاتی است:

تفسیر رمانتیک از مذهب فقط در سطرهای نوشتار تنیده نشده است بلکه با ناگفته‌ها نیز این تصویر تکمیل می‌شود؛ شوشا می‌داند که راه شناخت مردم استفاده از حمل‌ونقل عمومی است اما چون او فرصت این کار را ندارد، با مردم اختلاط نمی‌کند و لذا از تأثیری که می‌تواند بر زیست مردم داشته باشد مشاهدۀ دست‌اولی ندارد مگر وقتی قصد می‌کند امکان همزیستی مذاهب را بستاید:

یا هنگامی که رانندۀ راهنما، جبرئیل، از تنبیه زنش حرف می‌زند، جزئیات این تنبیه را درز می‌گیرد و با حدیثی لطیف و ظریف از تضییع حق زن می‌گذرد. البته جای این برخوردهای تصادفی و آشنایی با مردم، سنت‌ها، خوراکی‌ها، لباس‌ها یا دست‌کم موسیقی که شوشا گوپی شیفتۀ آن است و به طور کلی برخورد نزدیک با فرهنگ عامۀ مردم، سفرنامه آکنده از اطلاعات تاریخ باستان و بازدید از سایت‌های باستان‌شناختی است:

نویسنده تاریخ و در مواردی حتی جغرافیا را، البته به طنز و بازیگوشانه، با اسطوره می‌تند و از این رهگذر تصویری زنده و در عین حال باستانی از این سرزمین‌ها نقش می‌زند. برای مثال می‌نویسد:

طبیعتاً این نقش‌ها و تصویرهای سایت‌های باستان‌شناختی برای کسانی که سفرنامه‌ها را به دنبال شکوه و تمدن گذشته می‌خوانند جذاب می‌تواند بود. اما نمی‌توان چندان ردپایی از مناسبات مردم، وضعیت معیشت و جایگاه این مردم در جهان در این سفرنامه یافت.

شوشا هرچند در توصیف موقعیت جغرافیایی اردن، اسرائیل را همسایۀ غربی می‌نامد، اما جا به جا به مهاجرت فلسطینیان (به اردن و لبنان) اشاره می‌کند: هنگامی که از دو برابر شدن جمعیت اردن به دلیل مهاجرت فلسطینی‌ها در ۱۹۴۸ و بار دیگر در جنگ شش روزۀ ۱۹۶۷ سخن می‌گوید. یا در راه بازدید از جاذبه‌های باستانی جنوب لبنان این مهاجران را می‌بیند. علی جبری، نقاش اردنی با قد و قامت و چهرۀ مردی «انگلیسی» و رفقایش در کافه و همین‌طور پناهنده‌ای عراقی با نام مستعار لیلا کسانی هستند که شوشا در این مسافرت با آنان معاشرت «روشنفکرانه» می‌کند، معاشرتی که او را یاد کافه‌های پاریس می‌اندازد. جبری به کار «گردش باستان‌شناختی» می‌آید، لیلا به کار ترسیم «استنباط» جهان سومی‌ها از سازوکار «افراط در قانون‌گرایی»:

یک شرقی با نگاه مستشرقان

اما در این سطرهای سفرنامۀ لبنان است که نگاه مستشرق‌گونۀ نویسنده با تصویری وام‌گرفته از نقاشی اوریانتالیستی به اوج خود می‌رسد:

حال آنکه از شرح مسافرتش چنین برمی‌آید که لبنان بعد از جنگ داخلی (۱۹۷۵ تا ۱۹۹۰) به سایت عظیم ساختمان‌سازی بیشتر شباهت دارد.

با تمام این‌ها، شوشا گوپی که خود زنی است از خاورمیانه است، کسی که دیگر حاضر نشد به این «خانۀ بهشتی» بازگردد، به نقش زن در سیاست توجه خاصی می‌کند و در صفحات پایانی سفرنامۀ اردن ماجرای تنها زن نمایندۀ پارلمان را به میان می‌کشد. او می‌گوید با وقوع تغییراتی همچون انقلاب ۱۹۷۹ (۱۳۵۷) ایران و تشدید بنیادگرایی اسلامی و قدرت‌طلبی فزایندۀ صدام حسین، ملک حسین به قصد دموکراتیزه‌سازی کشور در سال ۱۹۸۹ انتخابات نیمه‌کاره‌ای برگزار کرد:

همین‌طور در سفرنامۀ لبنان و دیدار با زن روزنامه‌نگاری به نام «امل» که قصد دارد مردم را از حقوق‌شان آگاه کند:

از این سطرها چنین برمی‌آید که وقتی پای مرگ و زندگی، حقوق اجتماعی و وضعیت سیاسی به میان می‌آید نویسنده از موضع عرفانیِ مذهب‌پذیرای خود کوتاه آمده تا قوانین ضدانسانی شریعت را علیه زنان خصوصاً و بشریت عموماً تقبیح کند. چرا که چشم‌انداز سنگسار و تضییع حقوق جایی برای خیال رمانتیک صوفیانه باقی نمی‌گذارد.

با تمام اینها آنچه سفرنامه‌های شوشا گوپی را جذاب و خواندنی می‌کند، تصویرهای زنده از قعر تاریخ و زبان طناز نویسنده به‌خصوص در مواجهه با اسطوره‌های مذهبی است:

شوشا حتی می‌تواند پیامبر و جنگ را دست‌مایۀ طنازی قرار دهد:

با گوشه‌چشمی به تاریخ معاصر

با تمام دل‌مشغولی به تاریخ باستان، گوپی در این سه مسافرت از تاریخ معاصر غافل نمی‌شود. تأثیر جنگ‌های داخلی، بلایای طبیعی، کشمکش‌های مذهبی را بر مناسبات بین مؤمنان مذاهب می‌بیند و تصویر می‌کند. در سفر به روستای زادگاه راهنمای لبنانی، جوسلین، دختر راهنما می‌گوید:

البته شوشا در تصویرسازی از دلایل درگیری‌ها، فقط به دعواهای روستایی‌های مسلمان و مسیحی بسنده نمی‌کند:

ایست‌های بازرسی لبنانی و سوری [در جنوب بیروت] بود، اما اغلب آنها بدون بازرسی اجازۀ عبور می‌دادند. جوسلین به تلخی گفت: ´ارتش اسرائیل منطقه‌ای ده مایلی را در جنوب اشغال کرده و همین به سوری‌ها بهانه داده تا اینجا باشند. گویا لبنانی‌ها به یک اندازه از این دو «همسایۀ خوب» بدشان می‌آمد و می‌خواستند از شر هر دو خلاص شوند: ´اینجا کشور ماست؛ خودمان از پس امورات‌مان برمی‌آئیم. [۱۶]

گوپی توصیف‌کننده‌ای عینی است که می‌تواند نتیجۀ آموزش غربی او باشد. اما در این سطرها که به دیدار سایت باستانی در «صور» لبنان رفته است، خواه ناخواه تصویری استعاری می‌کشد:

به جست‌وجوی «پرشیا»

نویسندۀ سه سیاحت در اصل نه خاورمیانه‌ای بلکه سوژۀ غربی ‌شده‌ است. به جز چشم‌اندازهای طبیعی، او فقط در مواجهه با فضاهایی به وجد می‌آید که «پرشیا» را برایش تداعی می‌کنند: قالی‌های ایرانی، سقف بلند خانه‌های (طبیعتاً خانواده‌های فئودالی) و باغچه‌های پرگل. خواننده بعد از مطالعۀ سه سیاحت نمی‌داند این مردم که مذاهب و ادیان متفاوتی دارند، به چه زبان‌هایی تکلم می‌کنند (به جز زبان آرامی مردم معلولا در سوریه)، چگونه لباس می‌پوشند، چه آداب و رسومی دارند. البته او از تأثیر معاشرت با مردم عادی و برای مثال آشنایی با فرهنگ غذایی به قصد شناخت این مردم آگاه است:

یا:

او کلمۀ «حبیبی» را در ترانه‌ای تشخیص می‌دهد یا دیگر کلمات و اسامی عربی، به‌خصوص اگر به‌نحوی به اساطیر و قصه‌های مذهبی یا نام مکان‌های باستانی ربط‌دادنی باشند. اما در عمل هر سه سیاحت خود را در معیت یکی دو همراه آشنا به زبان انگلیسی و در اتومبیل شخصی صرف بازدید از سایت‌های باستانی می‌کند. در جایی از سفرنامۀ سوریه دلیل صوفیانۀ این علاقه را متوجه می‌شویم:

توصیف فرهنگ لباس، غذا، کار، فراغت این مردم تصویر زنده‌تری از این کشورها نمی‌کشید؟ شوشا حتی به شگفتی‌های طبیعی این سرزمین‌ها علاقۀ بیشتری دارد و زبان متناسب شاعرانه‌ای نیز به کار می‌گیرد:

سه سیاحت آکنده از شعر و ادبیات و اسطوره است. نویسنده با حضور ذهنی مثال‌زدنی از اشعار فارسی، فرانسوی، انگلیسی نقل‌قول‌هایی می‌کند که دست‌مایۀ ترسیم شباهت‌ها (همچون زنان قدیس مسیحی و مسلمان) یا اختلاف دیدگاه‌هاست:

در ترسیم تاریخ سیاسی- اقتصادی مردم این سه کشور که حاکمان اسلامی خودکامه‌ای دارند منتقد صریح سیاست‌های داخلی و خارجی حاکمان است. او در اصل دو اسلام می‌شناسد: اسلام رئوف صوفیانه که حتی آنتوان دوسنت اگزوپری یا سنت ترزای آویلی به آن معترف‌اند و اسلام حاکمان:

به طور کلی «سه سیاحت خاور نزدیک» را می‌توان با عنوان دقیق‌تر «سه سیاحت سایت‌های باستان‌شناسی خاور نزدیک» توصیف کرد. به نظر می‌رسد مخاطبِ این کتاب توریست غربی است که تصویری جذاب از استخوان‌های مردگان باستانی، غارها، کاروانسراها، کنیسه-کلیسا-مسجدهای غالباً ویران از جنگ‌های داخلی، هتل‌ها و رستوران‌ها و کافه‌های شِبه‌پاریسی برای آنان نقش می‌زند. نمی‌توان نویسندۀ سه سیاحت را مستقل محسوب کرد، چرا که بی کمترین علاقه‌ای به تاریخ اجتماعی مردمی که برای کشف سرزمین‌شان راهی شده، به دنبال جاذبه‌های باستانی و ترسیم سیاستمداران فاسد اسلامی است. او با ده‌ها صفحه توصیف تاریخ باستان به دورۀ مسیحیت، حملۀ لشکریان اسلام، جنگ‌های صلیبی، حملۀ مغول، امپراطوری عثمانی و حتی تیمورلنگ می‌رسد، اما استعمارِ «عروس»های خاورمیانه ((اردن: انگلستان؛ سوریه و لبنان: فرانسه) را فقط در یک مورد «قیمومیت» می‌نامد:

بعید است نویسنده‌ای با این وسعت اطلاعات تاریخی، از تاریخ استعمار بی‌اطلاع باشد؛ این بی‌توجهی به استعمار همنوای بی‌اعتنایی نویسنده به تاریخ اجتماعی این مردم است. همان‌طور که خود شوشا در این ترانه با ترجیع‌بند «چه بسا رودهای گذشتنی» می‌خواند:

پانویس:

[۱]. دلیل این تأکید و تمرکز را می‌توان چنین توضیح داد: از سه سیاحت چنین برمی‌آید که شوشا گوپی به چهرۀ صلح‌جویانه‌ای از اسلام (و مذاهب دیگر) علاقه دارد و بی‌میل هم نیست که با کمک شواهد و مدارک باستان‌شناختی به اسطوره‌هایی استناد کند که در متون مذهبی آمده است. با این تمهید، مقصدهای مسافرتش را در ذهن خوانندۀ غربی به دنیای باستان گره می‌زند تا چهرۀ خشنی را بزداید یا کمرنگ سازد که با اسلام افراطی این مناطق تداعی می‌شود.

[۲]. P. ۸۸

[۳]. Levant: سرزمین‌هایی که در کرانۀ خاوری مدیترانه قرار دارند.

[۴]. P. ۳۱

[۵]. ص ۲۹، در اشاره به محل فیملبرداری ایندیانا جونز، فیلمی از اسپیلبرگ.

[۶]. P. ۵

[۷]. P. ۲

[۸]. P. ۳

[۹]. Three journeys، Shusha Guppy، P. ۲

[۱۰]. P. ۷

[۱۱]. P. ۱۳-۱۴

[۱۲]. P. ۹۱

[۱۳]. P. ۱۰۹

[۱۴]P. ۱۱۹

[۱۵]. P. ۱۱۶

[۱۶]. P. ۱۰۹

[۱۷]. P. ۱۱۵

[۱۸]. P. ۱۳۹

[۱۹]. P. ۵۶

[۲۰]. P. ۱۰۶

[۲۱]. P. ۴۲

[۲۲]. P. ۴