هنر غیرمجاز و گالری‌های زیرزمینی در ایران

از آنجایی که این نوع نمایشگاه‌ها مجوز رسمی از وزارت فرهنگ و ارشاد یا هیچ نهاد دیگری ندارند، نمی‌شود به طور معمول در مورد آنها اطلاع‌رسانی کرد. تقریباً مخفیانه در مکان‌ها مثل منزل شخصی یا حتی پارکینگ یا بعضی وقت‌ها گالری‌های کوچک این نمایشگاه‌ها برپا می‌شوند. اطلاع‌رسانی هم به صورت خصوصی است. یعنی به دوستان و آشنایان و کلکسیونرها خبر می‌دهند و برای ورود باید از قبل هماهنگ شده باشد. به همین دلیل تعداد بازدید کننده هم محدود است. خرید و فروش هم صورت می‌گیرد ولی به اندازه گالرهای رسمی نیست.

فرصت برپایی نمایشگاه‌های زیرزمینی همیشه مهیا نیست. به همین خاطر مثل گالری‌های عمومی موضوع یا سبک مشخصی را برای نمایشگاه تعیین نمی‌کنند. بعضی وقت‌ها از ۲۰ تابلویی که نمایش می‌دهند شش هفت سبک مختلف وجود دارد. اغلب هنرمندان به خاطر آزادی که در طراحی دارند یا برخی هنرمندان جوان که نتوانستد اعتماد گالری‌های عمومی را جلب کنند در این نمایشگاه‌ها شرکت می‌کنند. همانطور که گفتم تعداد آثار در این جا‌ها خیلی کم است ولی در هر صورت مکانی هرچند کوچک برای نمایش برخی آثار وجود دارد.

کاملاً قبول دارم که هنر را نباید سانسور کرد و در اصل هنرمند وقتی می‌تواند تمام خلاقیت خود را به کار بگیرد که محدودیتی در آفرینش نداشته باشد. گالری‌های زیرزمینی امکان عرضۀ آثار را بدون سانسور فراهم می‌کنند ولی از سمت دیگر، چون این آثار به عرصه عمومی راه پیدا نمی‌کنند و در محفل‌های خصوصی با بازدیدکنندگان اندک نمایش داده می‌شوند، در نتیجه فرصت سنجش، محک یا نقد اثر را هم از هنرمند می‌گیرند. این آثار در مجلات هنری، دانشگاه‌ها، نشست‌های عمومی و... نقد و تحلیل نمی‌شوند، به همین خاطر هنرمند با ضعف و قوت کارش آشنا نمی‌شود و در نهایت خیلی سخت‌تر در جامعه هنری به رسمیت شناخته می‌شود. این واقعاً یکی از بزرگ‌ترین مشکلات این نمایشگاه‌ها است. البته این مشکل باز به فضای سانسور در ایران برمی‌گردد. مثلاً منتقدان هنر اجازه ندارند در مقالاتشان از آنها چیزی بنویسند چون این تابلوها به عنوان هنرغیرمجاز از سوی حکومت شناخته می‌شوند.

سوژه‌های متنوعی در این نمایشگاه‌ها یافت می‌شود، ولی غالباً زنان از سوژه‌های اصلی نقاشی هستند؛ تابلوهایی که نیمه عریان‌اند یا مثلاً موی عریان دارند. زن‌هایی که در این تابلوها نقاشی می‌شوند آشکارا جلوه‌هایی از انسان‌های ستمدیده‌اند که برای رهایی تلاش می‌کنند. البته عریانی که در این تابلوها وجود دارد به هیچ‌وجه تحریک‌کننده نیست.

نه تنها سوژه بسیاری از نقاشی‌ها زنان هستند بلکه خیلی از هنرمندانی که در این نمایشگاه‌ها حضور دارند هنرمندان زن هستند. برای هنرمند کاملاً طبیعی است که دغدغه خودش را نمایش بدهد، زنان در این جامعه با تبعیض‌های مختلفی مواجه‌اند. همین الان نیروی انتظامی برای برخورد با خانم‌ها به خیابان لشکرکشی کرده. طبیعی است که هنرمند زن همین بدن و مو، همین پوشش و صدها تبعیض دیگر را در هنرش نشان بدهد. این دغدغه‌ها که روی تابلوهای نقاشی ظاهر می‌شوند، نزد حاکمیت به اعتراض و فعل سیاسی تعبیر می‌شوند، پس مجوز عرضه آن را هم صادر نمی‌کنند. به همین خاطر، تابلوها سر از نمایشگاه‌های زیرزمینی درمی‌آورند.

نیاز به گفتن نیست که هر اثر هنری در ایران، از نقاشی و عکاسی گرفته تا مجسمه‌سازی و خوشنویسی باید قبل از شرکت در نمایشگاه، از سوی مسئولین ذیربط تایید شود. من بارها به خاطر اینکه زن در تابلوهایم بود مجوز شرکت در نمایشگاه را نگرفته‌ام. شاید برایتان جالب باشد زنی که در تابلوی من وجود داشت نه عریان بود نه اصلاً چهره‌اش مشخص بود و نه حتی رئال بود! پشت به تصویر در هاله‌ای از مه به چند پرنده نگاه می‌کرد، حالا نمی‌دانم برداشت سانسورچی‌های ارشاد از این تابلو چی بوده که مجوز شرکت را ندادند! وقتی تا این میزان سانسور و محدودیت برای هنر قائل می‌شوند حتی اگر سبک‌های متنوع هم در یک نمایشگاه کار شود باز مخاطب با هنر تقریباً یک دست و یک جور روبه‌رو خواهد شد.

در نمایشگاه‌های زیرزمینی تنوع آثار خیلی بیشتر است. هنری که آنجا ارائه می‌شود تفاوت زیادی دارد، در هیچ جای ایران نمونه‌اش را پیدا نمی‌کنید. بعضی تابلوها واقعاً مخاطب را میخکوب می‌کنند. یک تازگی و تفاوت و به‌روز بودن در آنها وجود دارد. البته منظورم همۀ تابلوها نیست، ولی در بسیاری از آثار می‌توان این را شاهد بود. از طرف دیگر، خیلی به مسائل روز می‌پردازند. مثلاً همین مقوله آزادی و تبعیض زنان که مسئله امروز ماست در آثار زیرزمینی حضور دارد. در کل اگر بخواهم مقایسه‌ای انجام دهم باید بگویم گالری‌های زیرزمینی اگرچه مخاطب کمتری دارند و تعداد آثار کمتری را نمایش می‌دهند، ولی از حیث هنری خیلی متفاوت‌تر از هنر رسمی عمل می‌کنند.

وقتی اکثریت زنان انجمن نگارخانه‌داران همزمان کشف حجاب می‌کنند و جلوی دوربین خبرنگارشان ژست می‌گیرند و لبخند می‌زنند، کاملاً روشن است که در غایت رفتار خود چه هدفی را دنبال می‌کنند. انجمنی که نمک می‌خورد و نمکدان می‌شکند، چرا که ذیل قوانین جمهوری اسلامی ایران شکل گرفته‌ است و عموم ذی‌نفعان آن، کسب درآمدشان از گالری‌هایی است که در این کشور فعالیت می‌کنند اما در بزنگاه‌هایی این چنین هم‌صدا با دشمن می‌شوند و با دهن کجی قوانین را به سخره می‌گیرند. اما این همه ماجرا نیست، این رفتار سازمان یافته از سوی انجمن نگارخانه‌داران دم خروسی است که نشان از وضعیت میدان هنرهای تجسمی و نگارخانه‌های تهران دارد. یعنی همین رفتار غیرقانونی و ضداجتماعی و... به روشنی نشان می‌دهد که در نگارخانه‌ها چه می‌گذرد.

در مورد قانون مماشاتی وجود ندارد و به طور طبیعی بنای ما بر رعایت قوانین است. البته، به‌طور طبیعی شرایط جامعه نامساعد است و متأسفانه پوشش در سطح جامعه نیز رعایت نمی‌شود و در نشستی که محل بحث است، بعضی دست‌اندرکاران نگارخانه‌ها حجاب را رعایت نکرده بودند که البته ناخوشایند بود و تذکر جدی گرفتند و این را لحاظ نکرده‌بودند که شرایط بیرون اجتماع با فضایی که از دستگاه حاکمیتی مجوز دارد، متفاوت است و آنها باید پاسخگوی این مسأله باشند.

من به عنوان یک هنرمند، قانون و مجوز برای آثار هنری را نمی‌توانم بپذیرم. وقتی برای هنر، قانون و قاعده تعریف می‌کنید یعنی آگاهانه می‌خواهید محدودش کنید، یعنی می‌خواهید هنرمند را وابسته و مرید خود کنید! وقتی می‌خواهند مجوز بگیرم یعنی هرآنچه را که حکومت می‌خواهد باید نمایش دهیم. خُب این یعنی تبلیغات، یعنی پروپاگاندا، یعنی مملکت را گل و بلبل نشان بده. از تبعیض، کشت و کشتار، اعدام، زندانی، بیکاری، کارگران، زنان و هزار مشکل دیگر نگو! من به هیچ‌وجه نمی‌گویم کسی که در نمایشگاه‌های رسمی و مجوزدار شرکت می‌کند حتماً وابستگی به نظام دارد! خیر، خیلی از این هنرمندان آدم‌های شریفی هستند و اصلاً از حیث مادی به این نمایشگاه‌ها نیاز دارند. اما در کل وقتی برای هنر قانون و مجوز تعریف می‌کنند، در نهایت می‌خواهند هنرمند و هنرش کاملاً در قید و بند خواستۀ آنها باشد. بدون شک مردم هم میل چندانی به این نوع هنر ندارند.

از یک سمت قوانین سفت و سخت برای هنرمند ایرانی وجود دارد و از سمت دیگر، آتش به اختیارهای هستند که دوباره محدودیت هنر را تشدید می‌کنند. مثلاً یک نمایشگاه مجوز رسمی می‌گیرد ولی ناگهان بسیجی‌ها می‌ریزند و همه چیز را خراب می‌کنند. بارها دیدیم کنسرت‌های موسیقی باوجود مجوز ارشاد توسط لباس شخصی‌ها به هم خورده. معلوم نیست باید از کدام ارگان مجوز بگیری که کسی کاری به کارت نداشته باشد. از ارشاد مجوز می‌گیری، نیروی انتظامی لغو می‌کند، از اماکن مجوز می‌گیری، اطلاعات اجازه نمی‌دهد! منظورم فقط نمایشگاه نقاشی نیست، همۀ رشته‌های هنری در ایران با این مسئله درگیرند. اصلاً به خاطر همین رفتارهای خودسرانه و قوانین سفت و سخت است که هنر زیرزمینی به وجود می‌آید. تکلیف هیچ چیز در ایران مشخص نیست. فقط می‌دانیم که می‌خواهند کلاً ساکت و سربه‌ریز باشیم و هیچ کاری نکنیم چون حتی از نفس کشیدن ما مردم هم می‌ترسند.