نجات ربع رشیدی: فراتر از بودجه، نیازمند تعهد و همکاری بین‌المللی

اثر تاریخی ربع رشیدی به‌دلیل بی‌توجهی در خطر نابودی کامل قرار دارد. مسئولان میراث فرهنگی اعلام کرده‌اند که تنها آزادسازی عرصه ربع رشیدی (بدون در نظر گرفتن حریم درجه یک آن) به بودجه‌ای حدود ۱۰۰ میلیارد تومان نیاز دارد که سازمان میراث فرهنگی به دلیل کمبود اعتبارات قادر به تأمین آن نیست. 

ربع رشیدی یکی از مهم‌ترین مجموعه‌های علمی، آموزشی و فرهنگی در تاریخ ایران است که در دوره ایلخانیان و به دستور خواجه رشیدالدین فضل‌الله همدانی، وزیر دانشمند ایلخانان، در تبریز ساخته شد. این مجموعه در قرن هفتم و هشتم هجری قمری به عنوان یک شهرک علمی پیشرفته شامل دانشگاه، کتابخانه، بیمارستان، مدارس، کارگاه‌های هنری و رصدخانه بود و به یکی از مراکز مهم تولید علم و هنر در جهان اسلام تبدیل شد. ربع رشیدی با جذب دانشمندان، هنرمندان و ادیبان از نقاط مختلف جهان، نقش بسزایی در پیشرفت علوم پزشکی، نجوم، تاریخ‌نگاری و هنر ایفا کرد.

متأسفانه امروزه از این مجموعه عظیم تنها بقایای محدودی باقی مانده است، اما اهمیت تاریخی و فرهنگی آن باعث شده تا در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت برسد. ربع رشیدی نماد همگرایی علوم و فرهنگ‌های مختلف در دوره ایلخانی بود و آثار مهمی مانند جامع‌التواریخ (تألیف خواجه رشیدالدین) در این مکان تولید شد. امروزه تلاش‌هایی برای احیا و معرفی این میراث ارزشمند انجام شده است، از جمله ایجاد موزه و پژوهشگاه‌های مرتبط با تاریخ ربع رشیدی در تبریز. این مجموعه یادآور عصر طلایی تبادلات علمی و فرهنگی در ایران است.

ضرورت شناسایی و معرفی صحیح یک اثر

فعالان و کارشناسان میراث فرهنگی معتقدند که مجموعه‌های ارزشمندی مانند ربع رشیدی نه‌تنها ناشناخته مانده‌اند، بلکه حتی به درستی معرفی هم نشده‌اند. مهرداد عظیمی، مدیرعامل انجمن مرمت استان آذربایجان شرقی، در گفت‌وگو با خبرگزاری کار ایران (ایلنا) تأکید می‌کند:

به گفته او، محدود کردن اقدامات حفاظتی به دوره‌های زمانی خاص و رها کردن اثر پس از آن، نه‌تنها مفید نیست، بلکه به حفاظت پایدار آسیب می‌زند. 

عظیمی با اشاره به اقدامات انجام‌شده در ربع رشیدی، خواستار تسریع مطالعات پژوهشی و برنامه‌ریزی برای معرفی ارزش‌های این مجموعه شد. او افزود:

شناساندن اثر تنها گام اول است و به تنهایی برای حفظ آن کافی نیست. هرچند معرفی صحیح ربع رشیدی می‌تواند توجه عمومی و مسئولان را جلب کند، اما باید با اقدامات عملی مانند تخصیص بودجه کافی، مرمت اصولی، نظارت مستمر، و تبدیل آن به یک فضای کاربردی (مثلاً سایت موزه یا مرکز پژوهشی) همراه شود. بدون برنامه‌ریزی بلندمدت و اجرای پروژه‌های حفاظتی، حتی شناخته‌شده‌ترین آثار نیز در معرض نابودی قرار می‌گیرند. بنابراین، شناساندن باید به‌عنوان بخشی از یک استراتژی جامع حفاظتی دیده شود، نه راه‌حل نهایی.

ساخت و سازها در حریم ربع رشیدی

حفاظت از ربع رشیدی و آثار مشابه نیازمند چند اقدام کلیدی است: نخست، ثبت جهانی و جلب حمایت سازمان‌های بین‌المللی مانند یونسکو برای تأمین منابع مالی و فنی. دوم، ایجاد کمپین‌های مردمی و استفاده از ظرفیت شبکه‌های اجتماعی برای افزایش آگاهی عمومی و جذب کمک‌های مردمی. سوم، همکاری دانشگاه‌ها و مراکز تحقیقاتی برای انجام مطالعات باستان‌شناسی، مرمت اصولی و بازسازی بخش‌های آسیب‌دیده. در نهایت، تبدیل این مکان به یک موزهٔ زنده با نمایش دستاوردهای تاریخی آن می‌تواند هم در جذب گردشگر مؤثر باشد و هم انگیزه‌ای برای حفاظت بهتر ایجاد کند.

وحید نواداد، معاون میراث‌فرهنگی آذربایجان شرقی، در گفت‌وگو با ایلنا درباره اقدامات انجام‌شده در محوطهٔ تاریخی ربع رشیدی گفت:

نواداد با اشاره به برنامه‌ریزی برای فصل پنجم کاوش‌ها پس از اخذ مجوزهای لازم، اولویت‌های فعلی را این‌گونه برشمرد:

وی با اشاره به تشکیل کارگروه ویژه و برگزاری جلسات متعدد با مقامات استانی، تصریح کرد:

پیشنهادهای وحید نواداد، معاون میراث‌فرهنگی آذربایجان شرقی، اگرچه در مسیر حفاظت از ربع رشیدی گام‌های مثبتی برمی‌دارد، اما برای حفاظت کامل از این اثر تاریخی کافی نیست. نقاط قوت طرح‌های او، مانند تأکید بر مطالعات باستان‌شناسی منظم، همکاری دانشگاهی و آزادسازی عرصه، پایه‌های اساسی هر برنامه حفاظتی به‌شمار می‌روند. با این حال، چالش‌های جدی نیز وجود دارد که از جمله آن‌ها می‌توان به بودجه ۱۰۰ میلیارد تومانی برای تملک عرصه (که بدون مشارکت بخش خصوصی یا استفاده از ظرفیت‌های بین‌المللی با تردید مواجه است)، توقف مطالعات در دوران کرونا (که نشان‌دهنده نبود برنامه پشتیبان برای بحران‌هاست) و معرفی اثر صرفاً از طریق همایش‌های علمی (که بدون ایجاد زیرساخت‌های گردشگری یا تبلیغات هدفمند، تأثیر محدودی خواهد داشت) اشاره کرد.

بناهای ایلخانی و مرمت آن‌ها

بناهای ایلخانی با تأثیرپذیری از هنر چینی، استفاده گسترده از آجر در ساختار، تزئینات ظریف گچ‌بری و کاشی‌کاری، گنبدهای دوپوسته برای عایق‌بندی حرارتی، ایوان‌های بلند و فضاهای باز، تنوع در پلان‌های معماری، و محراب‌های گچ‌بری شده در مساجد، مشخص می‌شوند. این بناها نه تنها نمونه‌های برجسته‌ای از هنر و معماری ایرانی هستند، بلکه نمایانگر تعامل فرهنگی و هنری این دوره با سایر تمدن‌ها، به‌ویژه چین، نیز هستند. علاوه بر مسأله بودجه که مسئولان بر آن تأکید ویژه دارند، باید به ضرورت تعامل فرامرزی با نهادهای علمی کشورهایی مانند ترکیه و چین (که تجربهٔ مرمت بناهای ایلخانی را دارند) برای انتقال دانش فنی توجه داشت

مرمت بناهای ایلخانی مانند سایر بناهای تاریخی نیازمند توجه به چند نکته کلیدی است: نخست، شناخت دقیق مصالح و فنون به‌کاررفته در ساخت بنا، از جمله آجرکاری‌های ظریف، گچ‌بری‌های منحصربه‌فرد و کاشی‌کاری‌های پیچیده، ضروری است. دوم، حفظ اصالت بنا و جلوگیری از هرگونه دخل و تصرف غیرضروری، با تأکید بر مرمت حفاظتی و استفاده از مواد سازگار با بافت تاریخی، اهمیت دارد. سوم، مطالعات باستان‌شناسی دقیق برای درک بهتر ساختار بنا و شناسایی آسیب‌های وارده، پیش از هرگونه اقدام مرمتی، الزامی است. چهارم، همکاری متخصصان مرمت، باستان‌شناسان و معماران برای اتخاذ تصمیمات آگاهانه و اجرای اصولی مرمت، ضروری است. در نهایت، مستندسازی دقیق فرآیند مرمت و انتشار یافته‌ها برای آگاهی‌بخشی عمومی و جلوگیری از تکرار اشتباهات، از اهمیت بالایی برخوردار است.