سانسور هوشمند: سلاح نامرئی حکومت‌ها در کنترل فضای مجازی

سانسور هوشمند با استفاده از ابزارهایی مانند بازرسی عمیق بسته‌ها (DPI)، الگوریتم‌های زبان طبیعی و سیستم‌های اعتبارسنجی کاربران عمل می‌کند. دولت‌ها و نهادهای نظارتی از این روش‌ها برای اجتناب از انتقادهای بین‌المللی و افزایش هزینه دور زدن سانسور استفاده می‌کنند. تفاوت‌های کلیدی سانسور هوشمند با سانسور سنتی شامل دقت عمل بالاتر، پنهانکاری و انعطاف‌پذیری بیشتر، و افزایش پیچیدگی دور زدن آن است. اکنون بحث را با نمونه‌هایی از سانسور هوشمند ادامه می‌دهیم:

از چین تا روسیه و هند و ایران

در چین، سیستم «سپر طلایی» نه تنها سایت‌ها را مسدود می‌کند، بلکه با تحلیل لحظه‌ای محتوا، پیام‌های حاوی کلیدواژه‌های حساس (مانند «تیانانمن» - اعتراضات گسترده دانشجویی در سال ۱۹۸۹ در میدان تیان‌آنمن پکن) را حتی در چت‌های خصوصی حذف می‌کند.

روسیه از فناوری DPI برای شناسایی و محدود کردن ترافیک Tor و  VPNها استفاده می‌کند و هند در زمان اعتراضات، اینترنت موبایل را به شکل پویا و منطقه‌ای قطع می‌کند. ترکیه نیز با الگوریتم‌های هوشمند، ویرایش خودکار ویکی‌پدیا را انجام می‌دهد. این نمونه‌ها نشان می‌دهند که چگونه سانسور هوشمند، دقیق‌تر و نامحسوس‌تر از روش‌های سنتی عمل می‌کند.

 در ایران، سانسور هوشمند با استفاده از ترکیبی از فناوری‌های پیشرفته و سیاست‌های انعطاف‌پذیر به اجرا در می‌آید. به جای مسدودسازی کامل پلتفرم‌هایی مانند اینستاگرام و تلگرام، برخی حساب‌ها، کانال‌ها یا هشتگ‌های خاص (مانند #اعتراضات یا #زن_زندگی_آزادی) هدف قرار می‌گیرند، در حالی که دسترسی عمومی به پلتفرم حفظ می‌شود تا از جنجال بین‌المللی جلوگیری شود.

در مورد توییتر، که سال‌هاست مسدود است، فیلترینگ در زمان‌های حساس تشدید می‌شود یا دسترسی با کاهش عمدی سرعت اینترنت محدود می‌گردد. سیستم‌های هوشمند با تحلیل محتوای پیام‌رسان‌های داخلی مانند «سروش» و «بله»، متن‌ها و تصاویر مرتبط با اعتراضات یا انتقاد از مقامات را به طور خودکار اسکن و حذف می‌کنند و نتایج جست‌وجوی موتورهای داخلی مانند «پارسی‌جو» یا «یوز» بر اساس کلیدواژه‌های سیاسی فیلتر یا دستکاری می‌شوند.

در زمان ناآرامی‌ها، اینترنت موبایل به شکل منطقه‌ای و زمان‌بندی‌شده قطع می‌شود، در حالی که اینترنت ثابت با سرعت کاهش‌یافته فعال می‌ماند. با استفاده از فناوری DPI (بازرسی عمیق بسته‌ها)، ترافیک VPN و Tor شناسایی و محدود می‌شود و برخی سرویس‌های پرکاربرد مانند Psiphon یا Lantern در بازه‌های زمانی خاص فیلتر می‌گردند. با رصد رفتار آنلاین کاربران، افرادی که در کانال‌های خاص عضو می‌شوند یا کلیدواژه‌های حساس را جست‌وجو می‌کنند، برای بازجویی یا احضار پلیس فتا شناسایی و ردیابی می‌شوند و ممکن است در پرداخت‌های اینترنتی با مشکل مواجه شوند یا حساب‌هایشان مسدود شود.

در رسانه‌های داخلی، کامنت‌های حاوی انتقاد با الگوریتم‌های NLP حذف می‌شوند و برخی اخبار فقط برای کاربران خاصی نمایش داده می‌شوند. در مجموع، ایران از سانسور هوشمند به عنوان ابزاری چندلایه و نامحسوس استفاده می‌کند که هم مقابله با آن پیچیده‌تر است و هم با تجزیه‌وتحلیل رفتار کاربران و تضعیف هدفمند خدمات، فضای مجازی را کنترل می‌کند.

چالش‌های فنی و مقابله

سانسور هوشمند از ترکیبی از فناوری‌های شبکه و هوش مصنوعی برای کنترل دقیق ترافیک اینترنت استفاده می‌کند. یکی از کلیدی‌ترین ابزارها، Deep Packet Inspection (DPI) است که نه تنها آدرس‌های اینترنتی، بلکه محتوای واقعی داده‌ها را نیز مورد بررسی قرار می‌دهد. این سیستم می‌تواند ترافیک رمزنگاری‌شده (مانند HTTPS) را با بررسی الگوهای رفتاری یا متادیتا (اطلاعات مربوط به اطلاعات) شناسایی و مسدود کند. همچنین، از الگوریتم‌های یادگیری ماشین برای پردازش زبان طبیعی (NLP) استفاده می‌شود تا محتوای متنی، صوتی و حتی تصاویر را در لحظه اسکن و بر اساس عبارات حساس فیلتر کند. برخی سیستم‌ها حتی قادرند با تحلیل رفتار کاربران (مانند میزان فعالیت در کانال‌های خاص)، الگوهای رفتاری غیرعادی را شناسایی و محدودیت‌های هدفمند اعمال کنند.

مقابله با سانسور هوشمند مستلزم استفاده از روش‌های بسیار پیچیده‌تر از ابزارهای سنتی مانند VPN است. برای مثال، پروتکل‌های مقاوم به سانسور (مانند Tor با پل‌های اختصاصی یا پروتکل Snowflake) سعی می‌کنند ترافیک را به گونه‌ای مبدل کنند که قابل تشخیص از داده‌های عادی اینترنت نباشد تا از شناسایی توسط DPI جلوگیری کنند. همچنین، رمزنگاری پیشرفته (مانند ESNI برای پنهان کردن نام دامنه) و راه‌حل‌های مبتنی بر شبکه‌های همتابه‌همتا (P2P) در حال توسعه هستند. با این حال، سانسور هوشمند نیز به‌طور مداوم با به‌روزرسانی الگوریتم‌های تشخیص و افزایش دقت پایش شبکه، این روش‌ها را خنثی می‌کند. این رقابت فناورانه، سانسور هوشمند را به یکی از پیچیده‌ترین چالش‌های حوزه حقوق دیجیتال مبدل کرده است.