سرویس‌های اشتراک کتاب: انقلابی در نشر یا تهدیدی برای عمق مطالعه؟

سرویس‌های اشتراک کتاب با ارائه کتاب‌های منتخب و نسخه‌های انحصاری، تحولی در صنعت نشر ایجاد کرده‌اند. این خدمات نه‌تنها با شناسایی سلیقه مخاطبان، فروش تضمین‌شده را برای ناشران و نویسندگان (به‌ویژه تازه‌کارها) ممکن می‌کنند، بلکه به گفته کاربرانی مانند هارینی وانیاراجان، فضایی برای شنیده شدن «صداهای حاشیه‌نشین» فراهم می‌آورند. اما حرکت برخی از این شرکت‌ها به سمت انتشار اختصاصی کتاب (مانند FairyLoot و OwlCrate Press) با واکنش‌های دوگانه روبه‌رو شده است: از یک سو فرصت‌های جدید برای نویسندگان و از سوی دیگر نگرانی از انحصارگرایی و کاهش اصالت خدمات اشتراک. در مجموع، اگرچه این مدل در بازار بی‌ثبات نشر جایگاه خود را تثبیت کرده، کارشناسان همچنان حمایت از کتابفروشی‌های محلی را به عنوان جایگزینی متوازن توصیه می‌کنند.

سرویس‌های اشتراک کتاب، مدل‌های مختلفی دارند اما در هسته خود به کاربران اجازه می‌دهند با پرداخت هزینه ماهانه یا سالانه، به مجموعه‌ای از کتاب‌ها دسترسی پیدا کنند. برخی سرویس‌ها مانند FairyLoot و OwlCrate جعبه‌های فیزیکی حاوی کتاب‌های منتخب (اغلب با جلدهای خاص و هدایای جانبی) را به صورت دوره‌ای برای مشترکین ارسال می‌کنند و تمرکزشان بیشتر بر ژانرهای خاص مانند فانتزی است. در مقابل، سرویس‌های دیجیتالی مانند Kindle Unlimited، Scribd و پلتفرم‌های ایرانی مانند فیدیبو و طاقچه، دسترسی نامحدود به کتاب‌های الکترونیکی و صوتی را از طریق اپلیکیشن یا وب‌سایت فراهم می‌کنند. هدف اصلی این سرویس‌ها، کشف آسان‌تر کتاب‌های جدید، صرفه‌جویی در هزینه خرید تکی کتاب‌ها و ایجاد تجربه خواندن مداوم و متنوع برای کاربران است.

ورود سرویس‌های اشتراک کتاب به عرصه نشر

اکنون گاردین گزارش داده است که به سبب استقبال کتابخوانان از این سرویس‌ها، برخی از این کسب‌وکارها تصمیم گرفته‌اند نه‌تنها کتاب بفروشند، بلکه خود ناشر هم باشند: در ژانویه، FairyLoot همکاری با Transworld (از زیرمجموعه‌های Penguin Random House) را اعلام کرد و هفته گذشته نیز OwlCrate، سرویس اشتراک کانادایی، انتشارات اختصاصی خود به نام OwlCrate Press را راه‌اندازی کرد.

جردن فلمینگ، رئیس بخش انتشارات OwlCrate، در گفت‌وگو با مجله تخصصی «بوکسلر» صنعت نشر را «صنعتی شکسته» توصیف کرده و به این نشریه گفته که بخش انتشارات آن‌ها با هدف «رسیدگی به بسیاری از مشکلاتی که این صنعت با آن روبه‌روست» تأسیس شده است.

البته مشخص نیست که آنها دقیقاً چه مشکلاتی را هدف گرفته‌اند. به هر حال، به‌راحتی می‌توان حدس زد که چطور ممکن است بر این صنعت تأثیر بگذارند: آن‌ها شناخت خوبی از مشترکین خود دارند و در نتیجه می‌توانند به‌خوبی نیازهای بازار را برآورده کنند.

هدف از کتابخوانی از منظر روشنگری، بر خردورزی، خوداندیشی و گسترش دانش انتقادی استوار بود. فیلسوفان این دوره معتقد بودند مطالعه باید انسان را از جهل و وابستگی رهایی دهد و او را به فاعلی فعال در شناخت تبدیل کند؛ بدین معنا که کتاب‌ها باید ذهن را به پرسشگری و تحلیل عقلانی عادت دهند، فرد را به عضوی آگاه و منتقد در جامعه بدل کنند و به تقویت حافظه، تخیل و همدلی او یاری رسانند. در مقابل این آرمان‌ها، سرویس‌های اشتراک کتاب امروزی، مانند Blinkist که خلاصه‌های فشرده ارائه می‌دهد یا FairyLoot که بر ارائه کتاب‌های منتخب با اقلام تزئینی تمرکز دارد، ممکن است ناخواسته برخی از اصول روشنگری را تضعیف کنند.

یکی از چالش‌های اصلی این سرویس‌ها، تهدید «عمق مطالعه» و جایگزینی آن با مصرف سریع اطلاعات است. سرویس‌هایی مانند Blinkist با ارائه خلاصه‌های فشرده، کاربران را به مصرف‌کنندگان منفعل اطلاعات تبدیل می‌کنند و فرصت درگیری عمیق با متن و تأمل را از آن‌ها می‌گیرند، که این امر با تأکید روشنگری بر کندخوانی و تفکر انتقادی در تضاد است. علاوه بر این، خلاصه‌ها اغلب استدلال‌های پیچیده و تاریخچه شکل‌گیری ایده‌ها را حذف می‌کنند، در حالی که روشنگری بر فهم تبارشناختی مفاهیم تأکید داشت.

چالش دیگر، کالایی‌شدن کتاب و محدودیت انتخاب ناشی از الگوریتم‌های پیشنهاد محتوا است. سرویس‌هایی مانند Scribd یا Amazon Kindle Unlimited با تحلیل رفتار کاربران، کتاب‌ها را بر اساس سلیقه‌های موجود پیشنهاد می‌دهند. این امر ممکن است منجر به تکرار افکار آشنا و محدود شدن گسترش افق‌های فکری شود، در حالی که یکی از اهداف کتابخوانی از منظر روشنگری، آشنایی با ایده‌ها و دیدگاه‌های نو و به چالش کشیدن پیش‌فرض‌ها بود. در این میان طبعا «گزینش» کتاب با «انتشار» آن یکسان نیست؛ کیفیت و تأثیرگذاری دو مقوله کاملاً متفاوت هستند. آیا این اتفاق می‌تواند نشانگر تحولی عظیم در صنعت نشر باشد؟

مورد الیزابت و هلن

به گزارش گاردین جان پتر، ویراستار انتشارات «پروفایل بوکس»، می‌گوید:

بر همین اساس، هارینی وانیاراجان، که از خدمات اشتراک Illumicrate استفاده می‌کند، معتقد است کتاب‌هایی که در این بسته‌ها دریافت می‌کند، «نماینده صداهای به‌حاشیه‌رانده‌شده‌ای هستند که کمتر در نشر جریان اصلی دیده می‌شوند.»

الیزابت و هلن، که با نام مستعار «الیزابت هلن» شناخته می‌شوند، دو خواهر نویسنده‌اند که به طور مشترک در ژانر «فانتزی رومنس» قلم می‌زنند و به خلق ماجراهای افسونگر برای شخصیت‌هایشان علاقه‌مندند و از طریق پلتفرم‌هایی مانند TikTok و Goodreads توانسته‌اند طرفداران بسیاری جذب کنند. این نویسندگان اهل بریتیش کلمبیا، کانادا هستند.

کتاب Bonded by Thorns یکی از آثار برجسته آن‌ها و جلد اول از مجموعه‌ی Beasts of the Briar است که در سال ۲۰۲۳ منتشر شده است. این رمان در ژانر رومانتزی (ترکیبی از رومانس و فانتزی) قرار می‌گیرد و اغلب به عنوان روایت تازه‌ای از داستان دیو و دلبر درک و تفسیر شده است. داستان درباره‌ی دختری به نام «روزی» است که برای نجات پدرش وارد قلمرو افسانه‌ای «فی» می‌شود و ناخواسته با چهار شاهزاده‌ی نفرین‌شده که شب‌ها به هیولا تبدیل می‌شوند، پیوند می‌خورد و در این مسیر، به آن‌ها علاقه‌مند می‌گردد. این کتاب که محتوای اروتیک دارد، در TikTok بسیار محبوب شده و حتی در فهرست پرفروش‌های ساندی تایمز نیز قرار گرفته است. «الیزابت هلن» کفته‌اند همکاری با FairyLoot موجب «پیشرفت چشمگیر» حرفه‌ای آن‌ها شده و «طرفداران فراوانی» در بریتانیا پیدا کرده‌اند.

پدیده‌ای با ابعاد گوناگون

نباید فراموش کرد که ورود سرویس‌های اشتراک کتاب به عرصه نشر، پدیده‌ای با ابعاد گوناگون است. از یک طرف، این سرویس‌ها می‌توانند به ناشران و نویسندگان کمک کنند تا به مخاطبان گسترده‌تری دست یابند و فروش خود را، به ویژه در ابتدای انتشار، تضمین کنند. برای نویسندگان تازه‌کار، فروش تضمین‌شده بسیار حیاتی است. همچنین، این سرویس‌ها با ایجاد نسخه‌های اختصاصی و همکاری مستقیم با نویسندگان، فرصت‌های جدیدی برای تولید محتوای منحصربه‌فرد فراهم می‌کنند. از طرف دیگر، خطر کالایی‌شدن کتاب و کاهش ارزش محتوای آن وجود دارد. اگر تمرکز صرفاً بر ارائه تعداد زیادی کتاب با هزینه کم باشد، ممکن است کیفیت و عمق آثار قربانی شود. همچنین، اتکای بیش از حد به الگوریتم‌های پیشنهاد محتوا می‌تواند منجر به محدود شدن دایره انتخاب خوانندگان و عدم مواجهه آن‌ها با دیدگاه‌ها و سبک‌های متنوع شود. در نهایت، موفقیت این سرویس‌ها در بلندمدت به توانایی آن‌ها در حفظ تعادل بین دسترسی آسان، کیفیت محتوا و حمایت از تنوع در دنیای نشر بستگی خواهد داشت.

در یک نگاه کلی سرویس‌های اشتراک کتاب، به‌ویژه پلتفرم‌های دیجیتال مانند Kindle Unlimited و طاقچه، فرصت‌های بی‌سابقه‌ای برای نویسندگان مستقل و خود نشر فراهم کرده‌اند. این نویسندگان می‌توانند بدون واسطه ناشران سنتی، آثار خود را به مخاطبان جهانی عرضه کنند و از مدل‌هایی مانند پرداخت به ازای خوانش بهره‌مند شوند. برای مثال، نویسندگان ژانرهای عاشقانه و فانتزی در پلتفرم‌هایی مانند Amazon توانسته‌اند با کمک BookTok به فهرست‌های پرفروش راه یابند. بااین‌حال، این مدل چالش‌هایی نیز دارد. پرداخت‌های اندک به ازای هر خوانش و وابستگی به الگوریتم‌های پیشنهاد محتوا ممکن است درآمد و دیده شدن نویسندگان کمتر شناخته‌شده را محدود کند. علاوه بر این، انحصار پلتفرم‌هایی مانند Amazon ممکن است نویسندگان را از توزیع گسترده‌تر آثارشان بازدارد. در همان حال، این سرویس‌ها با فراهم کردن بستری برای انتشار داستان‌های غیرمتعارف، به تنوع محتوا کمک می‌کنند، اما فشار برای تولید آثار پرطرفدار ممکن است خلاقیت را تحت‌الشعاع قرار دهد.