حضور کودکان در زندان زنان اصفهان: مطالعه‌نشده، غیرشفاف و آسیب‌زا

مهدکودک زندان، راهکاری مطالعه‌نشده و غیرشفاف

مهدکودک زندان اصفهان جزو معدود مواردی است که نگارنده در تحقیقات خود توانسته از وجود آن مطمئن شود. هرچند همچنان نمی‌دانیم این مهدکودک چه طور جایی است، چه امکاناتی دارد و کودکان در چه شرایطی در آن نگهداری می‌شوند. از خرداد ۱۳۹۲، زمانی که زنان در بندی از زندان مرکزی اصفهان، زندان دستگرد، نگهداری می‌شدند تاکنون که زندانی مجزا در مجاورت کانون اصلاح و تربیت اصفهان در محله دولت‌آباد به محل نگهداری زنان و دختران نوجوان اختصاص پیدا کرده، مهدکودک زندان توسط خیریه حضرت علی اصغر ساخته و اداره شده است.

زمانی که در شهریور ۱۳۹۳ اعلام شد که زندانیان زن محبوس در زندان مرکزی اصفهان به ساختمان تازه‌ای در مجاورت کانون اصلاح و تربیت منتقل شده‌اند، مهدکودک نیز جزو امکانات موجود این زندان که توسط خیریه حضرت علی اصغر ساخته و اداره می‌شود، ذکر شد. اما خبرگزاری تسنیم در مرداد ۱۳۹۶ از «افتتاح مهدکودک خیریه حضرت علی اصغر با مجوز بهزیستی» در زندان زنان اصفهان خبر داد.

درباره سن کودکان در مهدکودک و زندان زنان اصفهان هم روایت‌های رسمی ضد و نقیضی منتشر شده است. زمانی که کودکان در بندی در زندان مرکزی اصفهان، دستگرد، نگهداری می‌شدند، خبرگزاری جمهوری اسلامی (ایرنا) سن حضور کودکان در مهدکودک زندان را زیر ۵ و خبرگزاری فارس زیر ۶ سال عنوان کرده بود. از زمانی که کودکان به زندان دولت‌آباد منتقل شدند نیز سن‌های متفاوتی برای حضور کودکان در زندان و مهدکودک بیان شده است. پورتال جامع ستاد مبارزه با مواد مخدر نهاد ریاست جمهوری، در آبان ۱۳۹۳ مهدکودک زندان را ویژه کودکان کمتر از دو سال معرفی کرده است. خبرگزاری تسنیم، مرداد ۱۳۹۶ در خبری مرتبط با افتتاح مهدکودک علی اصغر در زندان زنان اصفهان، اشاره کرده است که «کودکان زیر ۶ سال همراه با مادران‌شان در بند نسوان نگهداری می‌شوند.» طبق گزارش خبرگزاری برنا در تیر ۱۳۹۷ کودکان ۶ ماه تا ۳ سال در این مهدکودک نگهداری می‌شوند.

در تمام این سال‌ها آیین‌نامه اجرایی سازمان زندان‌ها، مصوب ۱۳۸۴ قابلیت اجرایی داشت. طبق این آیین‌نامه، کودکان بالای دو سال باید از محیط زندان خارج می‌شدند و حضور آن‌ها در زندان خلاف قانون بود. تنها در گزارش توصیفی خبرگزاری فارس (۱۳۹۲) مربوط به حضور کودکان در مهدکودک بند زنان زندان مرکزی اصفهان – دستگرد – اشاره مبهمی وجود دارد که به نظر می‌رسد برخی از کودکانی که در این مهدکودک نگهداری می‌شوند، به محیط زندان رفت و آمد نمی‌کنند.

برخلاف نظر مرضیه فرشاد، معاون وقت امور اجتماعی سازمان بهزیستی اصفهان، که در اظهارنظری در سال ۱۳۹۶ حضور کودک در زندان و کنار مادر را «نظری کارشناسی» عنوان کرده بود، هیچ مطالعه‌ای درباره تاثیر مثبت حضور کودکان در محیط زندان وجود ندارد. با توجه به نبود شفافیت درباره وجود و شیوه اداره مهدکودک‌های مجاور زندان، از اثرات این محیط‌ها بر کودکان نیز اطلاعات روشنی در دست نیست. البته توضیح تکمیلی خانم فرشاد درباره حضور کودکان در زندان شاید کمک کننده باشد:

زندانی کردن کودکان خردسال به جای چتر حمایتی در جامعه

طبق گفته‌های مسئولان سازمان زندان‌ها و اقدامات تامینی استان اصفهان و مدیران زندان زنان اصفهان، «مواد مخدر اولین جرم دستگیری زنان در اصفهان است.» هرچند اطلاعات روشنی درباره جزییات پرونده این زنان وجود ندارد، اما اطلاعات محدود موجود نشان می‌دهد اغلب این زنان نه فروشندگان عمده مواد مخدر، بلکه افرادی مبتلا به اعتیاد یا با پرونده‌های ناقص، بدون دسترسی به دادرسی عادلانه هستند. اما این واقعیت که کودکان بسیاری از این زنان «بیرون از زندان محیط و شرایط امنی ندارند»، با درک رابطه اعتیاد، خرید و فروش جزء مواد مخدر، فقر و توسعه‌نیافتگی قابل فهم می‌شود. به این ترتیب حکومت به جای ایجاد محیط امن برای این زنان و کودکان‌شان و با جرم‌انگاری فقر و آسیب‌های اجتماعی، به نقض حقوق کودکان در زندان‌ها دامن می‌زند.

تیر ۱۳۹۸، وبسایت سلامت نیوز از قول معصومه ابتکار، معاون وقت زنان و خانواده ریاست جمهوری، از تفاهم‌نامه‌ای بین دولت و قوه قضاییه خبر داد که طبق آن «پرونده زندانیان زن که با فرزند خردسال در زندان هستند پیگیری و به زندان باز منتقل شوند.» نگارنده به متن این تفاهم‌نامه دسترسی پیدا نکرد و هیچ نشانی از اقدامی برای اجرای این پیشنهاد که در صورت اجرای بدون تبعیض و همراه با سایر خدمات حمایتی، می‌توانست در جهت حفظ حقوق کودکان و مادران زندانی عمل کند، وجود ندارد.  

از سوی دیگر برخی دیگر از موارد ارتکاب جرم و زندانی شدن زنان با عدم حمایت قانون و عرف از زنان تحت خشونت خانگی و ازدواج اجباری پیوند دارد. در حالی که ارتکاب خشونت از سوی مرد، قانونی و پذیرفته است، زنی که به دلیل دسترسی نداشتن به آموزش و نبود حمایت حقوقی و خانوادگی، از قوانین «سرکشی» می‌کند یا به خشونت متوسل می‌شود یا در دفاع از خود مرتکب قتل می‌شود، به سختی مجازات می‌شود. چنین زنی، حتی «جنس لطیفی» که شایسته ترحم است نیز تلقی نمی‌شود و کمپین‌های آزادی زنان-مادران شامل حال او نخواهد شد. در چنین موقعیتی، تصمیم درباره کودکان این زنان یا برعهده مردانی است که عاملان خشونت علیه زن و در مواردی علیه خود کودک بودند یا برعهده افراد (عمدتا مردانی) است که در جایگاه تصمیم‌گیری و تشخیص مصلحت کودک قرار گرفته‌اند. البته نگاه ترحم‌آمیز به زنانی که مرتکب «جرایم غیرعمد»، که معمولا به جرایم مالی، مانند بدهی و ورشکستگی اطلاق می‌شود، شده‌اند، بیشتر جنبه تبلیغاتی دارد. در همین زندان زنان اصفهان، حداقل دو مادر که همراه کودکان‌شان در زندان هستند، به دلایل مالی محبوس‌اند و همچنان کودکان‌شان برخلاف پیمان‌نامه حقوق کودکان، به عنوان زندانی در کنارشان قرار دارند.

گرفتن عاملیت مادران برای تصمیم‌گیری در مورد کودکان‌شان و نظارت بر تربیت آن‌ها، برخلاف متن صریح پیمان‌نامه حقوق کودک، در همین منطق قانون‌گزاری قابل فهم است. این شکل از کنترل، تنها در نداشتن اطلاعات درباره فعالیت‌ کودکان در مهدکودک زندان اصفهان خلاصه نمی‌شود. زنی که مرتکب قتل شده است و در زندان زنان اصفهان دوران حکم خود را می‌گذارند، روایت کرده که مسئولان بهداری این زندان بدون توجه به بارداری و نگرانی‌اش از سلامت جنین‌اش، او را وادار به خوردن قرص‌هایی می‌کنند که برای مقابله با «پریشانی» که به او نسبت داده شده برای او تجویز شده است.

سه ساعت مهدکودک، ۲۱ ساعت حبس

بنا بر مشاهدات زندانی سابق زندان زنان اصفهان که زمستان ۱۴۰۳ در این زندان بوده، کودکان محبوس در این زندان حدود سه ساعت از ۹ یا ۹:۳۰ صبح تا ۱۲ ظهر یا ۱۲:۳۰ بعد از ظهر را در مهدکودک، در محوطه زندان و در خارج از ساختمان محل اقامت زنان زندانی سپری می‌کنند. زمانی که این زندان در پاییز سال ۱۳۹۳ به بهره‌برداری رسید گفته شده بود که کودکان «از ۸ صبح تا ۲ بعد از ظهر» به مهدکودک می‌روند. خبرگزاری تسنیم هم در خبر افتتاح مهدکودک خیریه علی اصغر در مرداد ۱۳۹۶ نوشته بود که کودکان «در طول ساعات اداری» در مهد نگهداری می‌شوند. اما خبرگزاری برنا در تیر ۱۳۹۷ ساعات کار این مهدکودک را «صبح تا ظهر» ذکر کرده بود. در حال حاضر چهار کودک که در مراحل اولیه و مهم رشد دوران کودکی خود هستند، تنها سه ساعت فرصت دارند تا نیازهای آموزشی متناسب با سن و دوران رشد خود را دریافت کنند، هرچند مشخص نیست آموزش‌هایی که در این زمان کوتاه دریافت می‌کنند با استانداردهای آموزشی و نیازهای آن‌ها مطابقت دارد یا نه. این کودکان بقیه زمان خود را در اتاقی در طبقه همکف، همراه با مادران‌شان، یک زن باردار و دو دختر نوجوان، در مجاورت واحدهای اداری زندان زنان اصفهان، و با دسترسی نسبتا آزاد به هواخوری به سر می‌برند. بنا بر اطلاعات محدود ما از شرایط تغذیه و بهداشت این بند، مواد اولیه محدود و غیرمتنوعی در اختیار مادران و زنان محبوس در این اتاق قرار می‌گیرد و آن‌ها امکان پختن غذا برای فرزندان‌شان را دارند. دسترسی به میوه و سبزیجات برای کل زندان محدود است. تهیه همین مقدار محدود و مواد غذایی خارج از رژیم غذایی زندان، مستلزم داشتن واریزی مالی است. برخی از مادران محبوس در بند مادر – کودک زندان اصفهان، نه تنها واریزی مالی ندارند، بلکه تنها همان سه ساعت در روزهای اداری را فرصت دارند تا در کنار انجام کارهای شخصی‌شان، با شستن لباس و ظرف دیگران، کسب درآمد کنند. مشاهدات زندانی سابق زندان زنان اصفهان همچنین نشان می‌دهد که پزشک ویژه اطفال نیز در این زندان حضور ندارد.

رسانه‌ها، فعالان مدنی و شهروندان می‌توانند و از منظر قانون حمایت از اطفال و نوجوانان (۱۳۹۹) موظف‌اند مسئولان و نهادهایی مانند خیریه حضرت علی اصغر را برای شفافیت درباره وضعیت کودکان در زندان زنان اصفهان و رعایت حقوق کودک و مصالح عالیه آن‌ها در تصمیماتی که در زندان برایشان گرفته می‌شود، پاسخگو کنند.