بازبینی تجربه‌ی حمله‌ی آمریکا به عراق

کتابی درباره‌ی عراق در زیر سلطه‌ی صدام و ماجرای لشکرکشی آمریکا در دوره‌ی جرج بوش پسر منتشر شده که توجه برانگیخته و از نظر تاریخ‌نگاری برجسته و ماندگار توصیف شده است.

استیو کال، دام آشیل: صدام حسین، سیا، و ریشه‌های حمله‌ی آمریکا به عراق

توجه به این کتاب از این نظر نیز بالا گرفته که گمان می‌شود شباهتی وجود دارد میان برداشت کاخ سفید از وضعیت ایران و برنامه‌ی هسته‌ای حکومت آن با برداشت از وضعیت عراق و برنامه‌‌ی صدام حسین برای تولید سلاح‌های کشتار جمعی. در دوره‌ی اخیر در برخی مقالات تخصصی که در آنها از احتمال حمله‌ی آمریکا به ایران سخن می‌رود، برای ذکر تجربه به این کتاب استناد می‌شود.

استیو کال، نویسنده‌‌ی کتاب نزدیک به دو دهه در مجله نیویورکر فعالیت داشته است. پیش از آن به‌عنوان نویسنده و ویراستار در واشنگتن پست کار می‌کرد. او در دوره‌ی کارش در واشنگتن‌پست برنده‌ی جایزه‌ی پولیتزر شد.

کتاب مفصل است: ۵۷۶ صفحه. «آشیل» در عنوان آن به اسم رمز سازمان سیا برای برنامه اقدام پنهانی علیه صدام حسین برمی‌گردد. هدف این برنامه برکناری صدام حسین از قدرت بود.

کتاب بر اساس اسناد منتشر نشده‌ای از رژیم صدام نوشته شده است. صدام بسیاری از مکالمات خود با مقاماتش را ضبط می‌کرد. این نوارها پس از حمله سال ۲۰۰۳ توسط نیروهای آمریکایی ضبط و برای رونویسی و ترجمه به واشنگتن ارسال شدند، اما هرگز علنی نشدند. استیو کال به‌سختی به بخشی از این اسناد دست یافته است.

کتاب بر آن است که نشان دهد حمله آمریکا به عراق موجه نبود، زیرا انگیزه‌ی اصلی اعلام شده (سلاح‌های کشتار جمعی) به دلیل اطلاعات معیوب نادرست از آب درآمد. دیپلماسی آستانه‌ی جنگ بر بدبینی مبتنی بود و بیشتر به دنبال جمع‌آوری دلیل برای حمله بود تا بررسی دقیق وضعیت و یافتن راه حلی برای اجتناب از جنگ. انتقاد کتاب متوجه سوگیری در تحلیل وضعیت و تصمیم‌گیری در امری خطیر است.

مضمون کتاب

این موضوع‌ها بخش‌های اصلی محتوای کتاب را می‌سازند:

دیکتاتورشناسی

کتاب حاوی اطلاعات فراوانی درباره‌ی صدام حسین است. بخش‌هایی از آن را می‌توان به‌عنوان دیکتاتورشناسی خواند، شناخت رهبری مستبد در دوره‌ای که انرژی‌اش افت می‌کند و همزمان با آن خودخواهی‌اش و سو‌ء‌ظن‌اش به اطرافیان و نگرانی‌اش از مخالفت‌ها در داخل و خارج  کشور بالا می‌گیرد.

اهمیت کتاب استیو کال در این است که در آن همه چیز تنها از چشم ناظر غربی دیده نمی‌شود. کال تلاش کرده دریابد صدام حسین و کارگزارانش چه درکی از جهان داشته‌اند.

دیکتاتور بغداد معتقد بود که سازمان «سیا» همه چیز را می‌داند و قدرتمند است، بنابراین تصور می‌کرد که دولت جورج دبلیو بوش به‌خوبی می‌داند که عراق پس از دستور صدام برای نابودی سلاح‌های کشتار جمعی در دهه ۱۹۹۰، دیگر هیچ سلاحی از این دست ندارد. صدام اما از طرف دیگر می‌خواست تظاهر به داشتن سلاح‌های کشتار جمعی کند آن هم برای بازدارندگی دشمنانش، به ویژه ایران. از این رو معتقد بود که لفاظی‌های تهدیدآمیز واشنگتن صرفاً تبلیغات است.

صدام گه‌گاه وزرا را به خلوت می‌کشاند تا بپرسد آیا آنها هیچ بقایایی از برنامه‌های هسته‌ای، شیمیایی یا بیولوژیکی را که او شروع کرده بود، پنهان کرده‌اند یا خیر. او در سال ۱۹۹۸ از معاون نخست وزیر خود پرسید: «آیا برنامه‌هایی در حال اجرا داریم که من از آنها بی‌خبر باشم؟»

صدام در دهه شصت زندگی‌اش جنب و جوش جوانی‌اش را نداشت. تمرکز کمتری بر امور نظامی داشت. خود را همچون ادیب و پاسدار زبان ادبی عربی می‌دید.

صدام که همواره از ترور می‌ترسید، به ویلاهایی در خارج از بغداد پناه می‌برد، محل اختفای او فقط برای معدودی از افراد مورد اعتماد شناخته شده بود، و روی چهار رمان کار می‌کرد که با دست و با خطی خوش و دقیق نوشته می‌شد و چند صفحه به چند صفحه برای ویرایش به منشی مطبوعاتی خود، علی عبدالله سلمان، تحویل می‌داد، کاری که تا حد امکان محتاطانه و با تدبیر انجام می‌شد.

واشنگتن آگاهی چندانی از تحول صدام به یک نویسنده خیالباف نداشت، تا حدی به این دلیل که عملاً هیچ ارتباطی بین ایالات متحده و عراق وجود نداشت.

صدام تا زمانی که خیلی دیر شده بود باور نمی‌کرد که دولت بوش در مورد حمله جدی است. رهبر عراق در اواخر سال ۲۰۰۲ تاسیسات و کاخ‌های خود را برای بازرسی بازرسان سازمان ملل باز کرد، اما در آن زمان بوش و بلر مصمم به اقدام نظامی بودند.

ایران در کتاب «دام آشیل»

به طور خلاصه، ایران از نظر صدام یک رقیب ایدئولوژیک و استراتژیک اصلی تلقی می‌شد که یک جنگ ویرانگر را برانگیخته بود. صدام را نمی‌توان فهمید بدون توجه به کینه‌ای که به ایران داشت.

ارزیابی کتاب از حمله به عراق

پس از حمله، آشکار شد که عراق هیچ سلاح هسته‌ای، بیولوژیکی یا شیمیایی در اختیار نداشته است. کتاب به‌صراحت از این حمله به عنوان حمله‌‌ی غم‌انگیز آمریکا برای از بین بردن زرادخانه سلاح‌های کشتار جمعی موهوم  یاد می‌کند.

این حمله «شکست‌های عمیق اطلاعاتی و کاخ سفید ایالات متحده» را در مورد سلاح‌های کشتار جمعی برجسته کرد. بنابر تحقیقات بازتاب یافته در کتاب «دام آشیل»، سازمان سیا اشتباه تحلیلی عظیمی در مورد سلاح‌های کشتار جمعی عراق مرتکب شد. یک تحقیق بعدی سنا نشان داد که آژانس‌های اطلاعاتی ایالات متحده «اعتقاد راسخی در مورد برنامه سلاح‌های کشتار جمعی عراق» داشتند و مستعد «نادیده گرفتن یا کم اهمیت جلوه دادن» اطلاعات تبرئه‌کننده بودند.

روند دیپلماسی اجباری شامل بازرسی‌های تسلیحاتی به‌عنوان «یک تمرین بدبینانه، آزمایشی طراحی شده برای شکست صدام» توصیف شد. تقریبا مسلًم بود که این رویکرد «صدام را تحریک کند»، حتا اگر ذهن بوش و بلر به روی یک نتیجه دیپلماتیک بسته نبود. سفیر بریتانیا به لندن گزارش داد که «هیچ کس تردید ندارد که بازرسی‌ها شکست خواهند خورد». این نشان‌دهنده این انتظار  بود که جنگ بدون توجه به یافته‌های بازرسی رخ خواهد داد. خود صدام اجازه بازگشت بازرسان را به تأخیر انداخت، ابتکار عمل را از دست داد و به ایالات متحده و بریتانیا اجازه داد تا به‌نحوه قضاوت در مورد بازرسی‌ها شکل دهند. گزارش محمد البرادعی به شورای امنیت سازمان ملل در مارس ۲۰۰۳ به‌عنوان «رد مستقیم ادعاهای دولت بوش» در مورد برنامه احیا شده بمب اتمی تلقی شد.

کتاب، تصمیم به حمله را برای منافع ایالات متحده «فاجعه» می‌خواند. سر برآوردن داعش یکی از پیامدهای این حمله بود. تأثیرات حمله در عراق و منطقه همچنان پابرجا هستند.