«از دوست داشتن» همایون شجریان: تلفیقی محتاطانه میان سنت و مدرنیته

قطعه موسیقی «از دوست داشتن»، با شعری از فروغ فرخزاد، آهنگسازی وحید پویان، خوانندگی همایون شجریان و همخوانی بهاره بهاری، در دوم خرداد ۱۴۰۴ منتشر شد و از طریق پلتفرم‌های پخش موسیقی در دسترس علاقه‌مندان قرار گرفت. این اثر، که ضبط، میکس و مسترینگ آن توسط کاوه عابدینی انجام شده، با ویدئوکلیپی به کارگردانی رامین حیدری فاروقی همراه است که سحر فروزان به‌عنوان مدیر پروژه و «گالری علاقبند» به‌عنوان حامی نشر در تولید آن نقش داشتند. اعلام همکاری همایون شجریان با محمدعلی علاقبند و محمد احصایی در پروژه‌ای با عنوان «عشق کیست؟» در سال گذشته، نویدبخش خلق این اثر بود که اکنون به‌عنوان نقطه تلاقی شعر معاصر، موسیقی نوآورانه و صدای پرطنین شجریان، زمینه‌ساز تحلیلی عمیق از جایگاه این اثر در مسیر هنری او و تأثیر آن بر موسیقی معاصر ایرانی است.

صدای همایون، شعر فروغ

صدای همایون شجریان، گرم، نافذ و پرطنین، در مکتب آوازی اصیل ایرانی، به‌ویژه مکتب اصفهان و آموزش‌های پدرش، محمدرضا شجریان ریشه دارد. او با تسلط بر تکنیک‌های آوازی سنتی، صدایی با وسعت دینامیک قابل‌توجه ارائه می‌دهد که از اوج‌های پرشور و حماسی تا فرازهای لطیف و عرفانی را در بر می‌گیرد. تحریرهای ظریف و کنترل‌شده‌اش، که یادآور سبک پدر است، در آثاری چون «شوق نامه» و «مستور و مست» شنیدنی‌اند، اما با رنگ‌آمیزی صوتی منحصربه‌فرد خود متمایز می‌شوند. این صدا، با تأکید بر بیان احساسی و شاعرانه، توانایی اجرای گوشه‌های پیچیده دستگاه‌های ایرانی را حفظ کرده و همزمان در پروژه‌های تجربی مانند «نه فرشته‌ام، نه شیطان»، به‌سمت تلفیق موسیقی ایرانی با عناصر جهانی حرکت کرده است.

شعر «از دوست داشتن» فروغ فرخزاد، گواهی شورانگیز از عشقی است که فراسوی ترس و محاسبات عقلانی می‌تپد. فروغ عشق را همچون نیرویی ویرانگر و همزمان حیات‌بخش ترسیم می‌کند که انسان را به رهایی از «حصار دنیا‌ها» فرامی‌خواند. تأکید او بر «آغاز» بودن دوست داشتن ـ بی‌اعتنایی به «پایان ناپیدا» ـ بیانگر نگاهی اگزیستانسیالیستی است که بر لحظه اکنون و تجربه اصیل عاطفی تأکید دارد.

زبان شعر با ترکیب تضادها و استفاده از موتیف‌های طبیعت، عشق را به‌مثابه «توفان سهمگین» و همزمان «عطر سکرآور» تصویر می‌کند، گویی تنها در آغوش این تناقض‌هاست که معنا زاده می‌شود.

همخوانی شعر فروغ با ملودی‌های پراحساس فلامنکو

موسیقی فلامنکو با ریتم‌های پرتنش مانند سوله آ و بولریاس، تکنیک‌های virtuoso در گیتار (راسگو و پیکادو) و آواز با زیروبم‌های اغراق‌شده، و مضامین انسانی عمیق چون عشق و رنج، ویژگی‌هایی دارد که آن را به موسیقی ایرانی نزدیک می‌کند. اشتراک در فواصل میکروتونال، بیان عاطفی مشابه تحریرهای ایرانی، ریشه‌های عرفانی، و بداهه‌پردازی در چارچوب‌های مقامی، نقاط تلاقی این دو سبک‌اند.

شعر «از دوست داشتن» فروغ فرخزاد با روح فلامنکو همخوانی عمیقی دارد، چراکه هر دو از عشق به‌مثابه نیرویی ویرانگر و رهایی‌بخش سخن می‌گویند. تصاویر فروغ از «عطش جاودان آتش» و «سفر از حصار جهان‌ها» با مضمون‌های فلامنکو، مانند duende (روح هنری همراه با رنج و شور) و desgarro (درد عاشقانه)، پیوند می‌خورد. وزن سیال شعر و تکرارهای مؤکد («بس که لبریزم از تو») نیز با ریتم‌های پرشور فلامنکو (مانند بولریاس) و ساختار پرسش‌و‌پاسخ در cante jondo هماهنگ است. حتی تضادهای شعر («سیاهی» و «الماس») یادآور کنتراست‌های فلامنکو بین تاریکی و نور است. این شعر، اگر با آوازی فلامنکویی خوانده شود، اشک و آتش را یک‌جا نمایان خواهد کرد.

فاصله‌گیری محتاطانه از ردیف دستگاهی

همایون شجریان با تلفیق ظرفیت‌های سنتی و نوآوری‌های معاصر، جایگاهی بی‌بدیل در موسیقی ایرانی یافته است. او در همکاری با آهنگسازانی چون تهمورس پورناظری و ژانو باغومیان، از چارچوب‌های ردیف دستگاهی فاصله گرفته و با بهره‌گیری از هارمونی‌های غیرسنتی، فضایی جهانی خلق کرده است. در پروژه «سی» (با سهراب پورناظری)، ریتم‌ها و حال‌وهوای موسیقی اسپانیایی به‌صورت غیرمستقیم و در حد الهام‌گیری شنیده می‌شود، اما این آثار به‌طور مشخص در ژانر فلامنکو قرار نمی‌گیرند و بیشتر تلفیقی از موسیقی ایرانی با رنگ‌آمیزی جهانی‌اند. صدای همایون، به‌عنوان رسانه‌ای چندبعدی، روایتگر، جست‌وجوگر، میراث‌دار و مرزگشا، هم به سنت‌های آوازی ایرانی وفادار مانده و هم در اجراهای بین‌المللی، مرزهای موسیقی ایرانی را گسترش داده است. 

آلبوم «مستور و مست» (منتشرشده در سال ۱۳۹۳/۲۰۱۵) به‌عنوان یکی از آثار تجربی همایون شجریان، نشان‌دهنده تلاش او برای فاصله‌گیری نسبی از چارچوب‌های ردیف دستگاهی موسیقی سنتی ایرانی است. برخلاف آثار اولیه‌اش مانند «سیمرغ» و «شوق نامه» که کاملاً در بستر ردیف دستگاهی و موسیقی کلاسیک ایرانی قرار داشتند، در «مستور و مست» با آهنگسازی ژانو باغومیان، شجریان به سمت تلفیق موسیقی ایرانی با عناصر غربی حرکت کرده است. این فاصله‌گیری از ردیف دستگاهی در استفاده از هارمونی‌های غربی و ساختارهای ملودیک غیرسنتی مشهود است، به‌طوری‌که قطعات آلبوم کمتر به گوشه‌ها و مقام‌های سنتی وابسته‌اند و بیشتر بر فضاسازی عرفانی و جهانی تمرکز دارند. برای مثال، قطعه «خمش باش» با تنظیم‌هایی که از موسیقی ایرانی فراتر می‌رود، نشان‌دهنده این رویکرد نوگرایانه است. بااین‌حال، شجریان کاملاً از ردیف دستگاهی جدا نشده و صدای پخته او همچنان رنگ‌وبوی موسیقی ایرانی را حفظ می‌کند، که این تعادل مانع از بیگانگی کامل اثر با مخاطب سنتی می‌شود.

با وجود این، استفاده از سازهای ایرانی در «مستور و مست» به‌گونه‌ای است که حضور آن‌ها گاه کم‌رنگ و حتی غیرضروری به نظر می‌رسد، که خود نشانه‌ای از فاصله‌گیری شجریان از سازبندی سنتی ایرانی است. برای نمونه، در قطعه «همای اوج سعادت»، حضور کمانچه آن‌قدر کم‌اثر است که حذف آن تغییری در ماهیت قطعه ایجاد نمی‌کند. این انتخاب آگاهانه ژانو باغومیان، که به نظر می‌رسد قصد داشته اثری با هویت جهانی‌تر خلق کند، باعث شده تا سازهای ایرانی مانند تار یا سنتور نقش محوری نداشته باشند و جای خود را به تنظیم‌های ارکسترال و هارمونی‌های غربی بدهند. این رویکرد، اگرچه به خلق فضایی نوآورانه کمک کرده، اما نزد برخی مخاطبان موسیقی سنتی به‌عنوان نوعی رفع تکلیف در استفاده از سازهای ایرانی تعبیر شده است. در مجموع، «مستور و مست» نمونه‌ای از تلاش شجریان برای عبور از محدودیت‌های موسیقی دستگاهی و سازهای سنتی است، اما این عبور با احتیاط انجام شده تا پیوند با ریشه‌های ایرانی کاملاً گسسته نشود.

در یک نگاه

قطعه «از دوست داشتن» را می‌توان مرحله‌ای تازه در کار همایون شجریان دانست، اما نه به معنای یک تحول کاملاً بدیع، بلکه به‌عنوان گامی تکاملی در مسیر تجربه‌گری او با موسیقی تلفیقی. این اثر، با شعر مدرن فروغ، همخوانی با بهاره بهاری، و تنظیم‌های غیرسنتی، از محدودیت‌های موسیقی دستگاهی و سازهای سنتی فراتر می‌رود، اما مانند «مستور و مست»، با حفظ رنگ‌آمیزی آوازی ایرانی، پیوند با ریشه‌ها را نگه می‌دارد. در مقایسه با آثار پیشین، «از دوست داشتن» به دلیل فرم تک‌قطعه، تأکید بر مضمون امروزی، و همراهی ویدئوکلیپ، تازگی‌هایی دارد، اما در ادامه همان مسیری است که شجریان از دهه ۹۰ با آلبوم‌های تلفیقی خود آغاز کرده بود.