تخریب شبانه آثار تاریخی مسجد کمرزرین؛ تهدید هویت فرهنگی اصفهان

مدیرکل میراث فرهنگی استان اصفهان از حفاری غیرمجاز شبانه شهرداری در عرصه تاریخی مسجد کمرزرین خبر داد و اعلام کرد این اقدام غیرقانونی با وجود توافق قبلی برای کاوش کنترل‌شده و دستی، با استفاده از ماشین‌آلات سنگین انجام شده است. امیر کرم‌زاده تأکید کرد:

به گزارش خبرگزاری مهر، مدیرکل میراث فرهنگی استان اصفهان در ادامه افزود:

اهمیت تاریخی مسجد کمرزرین

مسجد کمرزرین یکی از مساجد تاریخی شهر اصفهان است که در محله جوباره و خیابان پیر پینه‌دوز، خیابان کمرزرین واقع شده است. این مسجد در نزدیکی گذر تاریخی کمرزرین و در فاصله‌ای کمتر از ۳۰۰ متری شمال‌شرق مسجد جامع عتیق اصفهان قرار دارد. بنای مسجد کمرزرین به دوره صفویه نسبت داده می‌شود و طبق برخی روایت‌ها توسط یکی از شاهزادگان صفوی که کمربند طلای خود را فروخته بود، ساخته شده است. برخی منابع نیز قدمت اولیه بنا را به دوره دیلمی و سلجوقی نسبت می‌دهند و معتقدند که در دوره‌های بعدی بازسازی شده است.

مسجد کمرزرین اصفهان با معماری ساده و اصیل خود، نمونه‌ای از مساجد کوچک اما زیبای دوره صفوی است. این بنا شامل صحن کوچک، ایوان و شبستان می‌شود و تزئینات آن عمدتاً مبتنی بر آجرکاری و احتمالاً کاشیکاری‌های مختصر دوره صفوی است. ساختار مسجد از خشتی و آجری تشکیل شده و طرح کلی آن نشان‌دهنده سبک معماری سنتی ایرانی-اسلامی با تأکید بر سادگی و کارایی است. برخی عناصر معماری مانند قوس‌های نیم‌دایره و طاق‌های جناغی نیز در آن دیده می‌شود که می‌تواند نشانه‌ای از تأثیرات دوره‌های قدیمی‌تر مانند سلجوقی باشد. با توجه به موقعیت مسجد در بافت تاریخی جوباره، این بنا از نظر تناسب حجم و هماهنگی با محیط اطراف نیز قابل توجه است.

مدیرکل میراث فرهنگی استان اصفهان با تأکید بر ارزش تاریخی این محدوده افزود:

بر این اساس مجموعه این ویژگی‌ها سبب شده است این بخش برای باستان‌شناسی اهمیت بسیار بالایی داشته باشد. هرگونه تخریب در آن، خسارتی جبران‌ناپذیر به میراث فرهنگی کشور وارد می‌کند.

فرصتی که از دست رفت

همچنین، علی شجاعی، باستانشناس از وقوع تخریبی گسترده در بخش ارزشمند تاریخی این محوطه خبر داد و افزود:

تنها کاخ باقی‌مانده از دوران سلجوقی کاخ سلطان سنجر در شهر تاریخی مرو است. کاخ‌های سلجوقی معمولاً در میان باغ‌ها، حوض‌ها و آب‌نماها ساخته می‌شدند و فضاهای سبز پیرامونی داشتند. به همین جهت مطالعات باستانشناسی براغیش ناخت بیشتر کاخ‌های سلجوقی در این محوطه تاریخی از اهمیت ویژه برخوردار بود.

شجاعی با اشاره به مطالعات ژئوفیزیکی انجام‌شده در این محل افزود:

مسجد کمرزرین که در نزدیکی آثار تاریخی برجسته‌ای مانند مسجد جامع عتیق و آرامگاه پیر پینه‌دوز واقع شده، بخشی از هویت تاریخی و فرهنگی شهر اصفهان را شکل می‌دهد. آثار معماری به‌جا‌مانده از دوره‌های سلجوقی و صفوی در این منطقه، نشان‌دهنده اهمیت آن در سیر تحولات شهری اصفهان است.

در جریان کاوش‌ها و خاک‌برداری‌های اخیر در این محدوده، بقایای سازه‌های آبی، سفالینه‌ها و ساختارهای معماری متعلق به دوره‌های مختلف تاریخی از جمله سلجوقی، صفوی و حتی اشکانی کشف شده است. این یافته‌ها از ارزش مطالعاتی و پژوهشی بالایی برخوردارند و اطلاعات ارزشمندی درباره تاریخ معماری و زندگی شهری در اصفهان ارائه می‌کنند.

بر اساس گزارش خبرگزاری مهر بر اساس توافق میان شهرداری منطقه ۳ و اداره‌کل میراث فرهنگی استان اصفهان، خاک‌برداری تا عمق سه متر برای دسترسی به مجتمع تجاری طلا مجاز بود، مشروط به توقف کار در صورت کشف آثار تاریخی و اخذ مجوز از پژوهشگاه میراث فرهنگی.

حفاظت از بافت تاریخی اصفهان

حفاظت از بافت تاریخی اصفهان، که مساحتی بین ۱۵۰۰ تا ۲۰۰۰ هکتار را در بر می‌گیرد، یکی از دغدغه‌های اصلی فعالان میراث فرهنگی، پژوهشگران و شهروندان این شهر است. این بافت شامل بناها و محله‌هایی با ارزش معماری، تاریخی و فرهنگی بی‌نظیر است که نظیر آن‌ها در ایران به‌ندرت یافت می‌شود. عواملی چون احداث خیابان‌های جدید، مجتمع‌های تجاری و مسکونی بزرگ‌مقیاس، گذرها و پارکینگ‌ها از مهم‌ترین دلایل تخریب این بافت هستند. برای نمونه، تخریب خانه حاجی شکری در محله بیدآبادی، سه خانه در جنوب میدان نقش جهان برای ساخت پارکینگ، خیابان آقا نجفی و آسیب به سراهای بازار تاریخی و بناهای ثبت‌نشده معماری معاصر، از جمله این اقدامات مخرب بوده‌اند. همچنین، احداث مترو در برخی نقاط و بحران فرونشست زمین، تهدیدهای جدی دیگری برای پایداری این بافت به شمار می‌روند که حتی توجه یونسکو را نیز به خود جلب کرده است.

شهرداری اصفهان در حال بازنگری محدوده بافت تاریخی است تا بخش‌هایی که به ادعای آن‌ها «ارزش تاریخی ندارند» را از این محدوده خارج کند، اقدامی که می‌تواند تا ۲۰۰۰ هکتار زمین مرغوب را برای ساخت‌وساز آزاد کرده و خطر تخریب گسترده‌تر را افزایش دهد. نبود قوانین شفاف و یکپارچه، تصمیم‌گیری‌های متناقض در کمیسیون‌های مختلف، و فقدان نظارت کافی بر مالکیت و نگهداری بناهای تاریخی، به سردرگمی و حتی فساد دامن زده و تخریب را برای برخی مالکان آسان‌تر کرده است. پراکندگی مدیریت این بناها میان نهادهایی چون اوقاف، بخش خصوصی و بانک‌ها، همراه با کمبود بودجه برای مرمت، فرسودگی و تخلیه تدریجی ساکنان را به دنبال داشته که خود زمینه‌ساز تخریب بیشتر است. اخیراً سازمان نوسازی و بهسازی اصفهان به‌عنوان متولی حفاظت از بافت تاریخی تعیین شده، اما موفقیت این اقدام به اجرای دقیق ضوابط و نظارت مستمر وابسته است. در مجموع، فشارهای اقتصادی، ضعف مدیریتی، نبود قوانین شفاف و توسعه نامتوازن شهری، تهدیدی جدی برای هویت تاریخی و فرهنگی اصفهان به شمار می‌روند.

رابطه سالم بین توسعه و صیانت از میراث فرهنگی باید بر اساس تعادل، احترام و برنامه‌ریزی هوشمندانه استوار باشد، به‌طوری که توسعه شهری و اقتصادی نه تنها به میراث فرهنگی آسیب نزند، بلکه با حفظ اصالت، مرمت اصولی و بهره‌گیری خلاقانه از این آثار، آنها را به بخشی پویا از زندگی مدرن تبدیل کند. این امر مستلزم قوانین محکم حفاظتی، مشارکت جامعه محلی، استفاده از فناوری‌های نوین در بازسازی و همچنین ادغام میراث فرهنگی در طرح‌های توسعه‌ای به‌عنوان عاملی برای جذب گردشگری و تقویت هویت ملی است. در این میان، نگاه بلندمدت و پرهیز از تصمیم‌گیری‌های صرفاً اقتصادیِ کوتاه‌نظرانه، کلید تداوم این همزیستی سالم است.