بازخوانی بهمنیار، نویسنده برجسته تاجیک

سؤالی که اغلب خوانندگان و پژوهشگران غیرتاجیک مطرح می‌کنند این است: چرا باید بهمنیار را خواند؟ برخی حتی ممکن است بپرسند بهمنیار کیست؟ بهمنیار، نویسنده برجسته تاجیک، از اوایل دهه ۱۹۸۰ تا اواخر دهه ۲۰۰۰ به شهرت قابل‌توجهی دست یافت و این دوره اوج فعالیت ادبی او بود. در دوران پرسترویکا تا اوایل دهه ۲۰۰۰، نام بهمنیار مترادف با نثر تاجیک بود و اغلب در رویدادهای ادبی داخل و خارج تاجیکستان مورد توجه قرار می‌گرفت. آثار او به‌عنوان نقطه اوج ادبیات تاجیک شناخته می‌شود و او را به یکی از برجسته‌ترین نویسندگان این کشور در آن دوره تبدیل کرده است.

با وجود شهرتش، بهمنیار تنها دو اثر منتشرشده دارد. نثر او که با غنای شاعرانه، طنز ظریف و تصویرسازی‌های زنده مشخص می‌شود، بر دره خیالی سَرمَدّه متمرکز است؛ منطقه‌ای روستایی که مردمان مهربان تاجیک در آن زندگی می‌کنند. این دره خیالی که فاقد فناوری‌های مدرن مانند خودرو، اتوبوس یا هواپیما است، نمادی از زندگی سنتی روستایی تاجیکستان و هویت فرهنگی عمیق تاجیک‌ها محسوب می‌شود (منبع ۱).

سعدی سعید، پژوهشگر مستقل و دانش‌آموخته دانشگاه دولتی سمرقند، بر تمرکز نویسندگان معاصر تاجیک بر زندگی روستایی و سنت‌های فرهنگی تأکید دارد. او اشاره می‌کند که بسیاری از نویسندگان تاجیک که در مناطق روستایی یا دره‌ها متولد و بزرگ شده‌اند، از این فضاها در آثارشان بهره می‌برند (سعید، منبع ۴، ص ۳). با این حال، بهمنیار یک استثناست. او که در سال ۱۹۵۴ در شهر پنجکند متولد شد، زادگاه خود را به‌عنوان مخزنی از فرهنگ سنتی تاجیک می‌دید، مشابه دره‌های روستایی که در آثارش به تصویر کشیده است. تصویرسازی او از سرمده بازتاب‌دهنده سبک زندگی روستاهای تاجیکستان است و حس هویت فرهنگی مشترک را تقویت می‌کند.

منتقدان، سرمده را با تاجیکستان پیش از دوره شوروی مقایسه کرده‌اند؛ زمانی که فن‌آوری‌های مدرن مانند تلفن یا وسایل نقلیه مکانیزه وجود نداشتند. این رزونانس تاریخی باعث شده است که سرمده برای خوانندگان تاجیک قابل‌لمس باشد، زیرا اغلب زندگی روستایی خود را در آن بازمی‌یابند (من منبع ۱). داستان‌سرایی بهمنیار فراتر از تقسیم‌بندی‌های منطقه‌ای است و با ایجاد روایتی یکپارچه برای تاجیک‌ها، با «محل‌گرایی» یا تبعیض بر اساس زادگاه مقابله می‌کند. سبک ادبی منحصربه‌فرد او که پیش و پس از او در تاجیکستان بی‌همتا بوده، او را به صدایی یگانه در ادبیات تاجیک تبدیل کرده است.

با وجود این دستاوردها، آثار بهمنیار به‌طور گسترده در مدارس یا برنامه‌های درسی دانشگاه‌های تاجیکستان تدریس نمی‌شوند. این غفلت ممکن است شاهکار او، سرمده، و تصویر بی‌زمانش از هویت تاجیکی را به فراموشی بسپارد. برای حفظ میراث او، ابتکارات دانشگاهی مانند سمینارها، مقالات پژوهشی و کنفرانس‌های اختصاصی به آثار بهمنیار ضروری است. سبک او که اغلب به‌عنوان نمونه‌ای اصیل از فرهنگ تاجیکی توصیف می‌شود، در تضاد با سنت رئالیسم شوروی قرار دارد و جایگزینی غنایی و ریشه‌دار در فرهنگ ارائه می‌دهد که شایسته توجه بیشتری است.

یکی از موانع اصلی در مسیر قدردانی جهانی از ادبیات تاجیک، از جمله سرمده، کمبود مترجمان ادبی ماهری است که با استانداردهای آکادمیک و نشر غربی همخوانی داشته باشند. در سه دهه گذشته، کشورهای آسیای میانه، به‌ویژه تاجیکستان، تربیت مترجمان برای اهداف حقوقی و تجاری را در اولویت قرار داده‌اند تا روابط بین‌المللی و استقلال ملی را تقویت کنند. در نتیجه، ترجمه ادبی مورد غفلت قرار گرفته و این امر دید جهانی به ادبیات تاجیک را محدود کرده است. این موضوع باعث شده که مخاطبان غربی عمدتاً از آداب و رسوم و دیدگاه‌های فرهنگی تاجیک بی‌اطلاع بمانند و تنها به رسانه‌های داخلی وابسته باشند (منبع ۲). حتی با وجود مترجمان ماهر، انتقال غنای زبان شاعرانه، بازی‌های زبانی و نوواژه‌های بهمنیار در سرمده چالشی بزرگ است. مترجمان ممکن است تنها بتوانند چارچوب روایی را منتقل کنند و عمق فرهنگی و زبانی اثر را از دست بدهند (منبع ۲).

شهرت بهمنیار پس از انتشار دومین رمانش، شاهنشاه، که از فضای روستایی سرمده فاصله گرفت، رو به کاهش گذاشت. این رمان که در شهری شبیه دوشنبه، پایتخت تاجیکستان، رخ می‌دهد، داستان نویسنده‌ای متولد سرمده را دنبال می‌کند که در زندگی شهری حرکت می‌کند و در زمان به دوره‌ای تاریخی باستانی سفر می‌کند. این تغییر در تمرکز ممکن است خوانندگانی را که انتظار ادامه روایت سرمده داشتند، ناامید کرده باشد (منبع ۱). علاوه بر این، نبود تعامل دانشگاهی، مانند گنجاندن آثار بهمنیار در برنامه‌های درسی دانشگاهی یا انتشار تحلیل‌های علمی، به کاهش شهرت او کمک کرده است. اگرچه پژوهشگران تاجیک مقالاتی درباره بهمنیار نوشته‌اند، این مقالات در مجموعه‌های پراکنده منتشر شده و کنفرانس‌هایی برای حفظ میراث او در میان نسل‌های جدید برگزار نشده است.

پژوهشگر تاجیک، انزورت ملکزاد، در مجموعه مقالات خود در سال ۲۰۲۵ بر اهمیت وحدت فرهنگی در جامعه تاجیک تأکید دارد. او در مقاله‌ای با عنوان «وحدت - پایه اصلی جاودانگی یک ملت» پیشنهاد تأسیس مؤسسه‌ای پژوهشی در دوشنبه برای مطالعه وحدت و صلح‌سازی در جامعه تاجیک و فراتر از آن را مطرح می‌کند (ملکزاد، منبع ۳، ص ۲۰۱). مسئله فراگیر محل‌گرایی در حوزه‌های آکادمیک و اجتماعی تاجیکستان، آثار بهمنیار را بیش از پیش به حاشیه رانده و خطر فراموشی سرمده و دستاوردهای او را افزایش داده است.

از دست رفتن میراث بهمنیار، فاجعه‌ای بزرگ برای ادبیات مدرن تاجیک خواهد بود. برای جلوگیری از این امر، تلاش‌های هماهنگی برای ترویج آثار او از طریق مطالعه آکادمیک، بازنشر و ترجمه لازم است. با پرورش نسل جدیدی از مترجمان و پژوهشگران اختصاص‌یافته به ادبیات تاجیک، سرمده می‌تواند به رسمیت جهانی که شایسته آن است دست یابد و جایگاه خود را به‌عنوان شاهکاری جاودان در گفتمان ادبی جهانی تضمین کند.

زن شهری در شاهنشاه

بهمنیار به دلیل کاوش ظریف در موضوع زنان و زنانگی در آثار ادبی‌اش، به‌ویژه در شاهنشاه، برجسته است. این رمان الگوی زن مدرن شهری تاجیک را معرفی می‌کند و او را با زنان سنتی روستایی و شخصیت‌های تاریخی زن مقایسه می‌کند. از طریق شخصیت‌های چیستا و سیتا، دو خواهر که نماد آزادی‌های معاصر هستند، بهمنیار به بررسی تحولات اجتماعی زنان تاجیک می‌پردازد. این مقاله به تحلیل تصویر این زنان شهری، استقلال آن‌ها و تقابلشان با الگوهای سنتی و تاریخی زن در ادبیات تاجیک و پساشوروی می‌پردازد.

بهمنیار از معدود نویسندگان مرد تاجیک است که به‌طور گسترده به موضوع زنان و زنانگی پرداخته است. اثر پیشین او، سرمده، به دلیل تصویرسازی زنده از زندگی زنان روستایی و جزئیات روزمره آن‌ها مورد تحسین قرار گرفته است. در مقابل، شاهنشاه بر زنان شهری متمرکز است و زنانگی مدرن و جهانی‌ای را ارائه می‌دهد که با هنجارهای سنتی چالش می‌کند. این مقاله بررسی می‌کند که چگونه بهمنیار از طریق شخصیت‌های چیستا و سیتا تصویر زن مدرن تاجیک را می‌سازد و آن‌ها را با شخصیت‌های تاریخی و روستایی در آثار خود و دیگر آثار ادبی تاجیک مقایسه می‌کند. این مقاله استدلال می‌کند که شاهنشاه با معرفی زن شهری به‌عنوان نمادی از پیشرفت اجتماعی، به ادبیات تاجیک کمک مهمی کرده و تنش میان سنت و مدرنیته را بازتاب می‌دهد.

در شاهنشاه، بهمنیار چیستا و سیتا، دو خواهری که تجسم زن مدرن شهری تاجیک هستند، معرفی می‌کند. برخلاف زنان روستایی سرمده که ریشه در سنت‌ها و آداب و رسوم روستایی دارند، چیستا و سیتا سبک زندگی جهانی‌ای را به نمایش می‌گذارند. آن‌ها به‌طور مستقل در آپارتمانی شهری زندگی می‌کنند و از نظارت والدین آزاد هستند، زیرا والدینشان در خارج از کشور کار می‌کنند. دایره اجتماعی آن‌ها شامل دوستان مرد، مانند مربی رقص چیستا و همسایه مرموزشان باباکالان، است که نشان‌دهنده گسست از جداسازی جنسیتی سنتی است.

این رمان همچنین سگی اهلی را به‌عنوان نمادی از مدرنیته معرفی می‌کند که در تضاد با نقش سنتی سگ‌ها به‌عنوان حیوانات نگهبان یا همراه چوپانان در سرمده است. در شاهنشاه، سگ یک حیوان خانگی است که هیچ نقش کاربردی ندارد و جدایی محیط شهری از سنت‌های روستایی را برجسته می‌کند. در ادبیات تاجیک، از جمله آثار بهمنیار، سگ‌ها معمولاً نماد وفاداری یا حفاظت بوده‌اند، اما در شاهنشاه، نقش سگ به‌عنوان همراه، حساسیت‌های مدرن این دو خواهر را نشان می‌دهد.

چیستا، خواهر بزرگ‌تر، جسور، قاطع و به‌طور کامل زنانه به تصویر کشیده شده است، در حالی که سیتا، خواهر کوچک‌تر، ظریف‌تر و محتاط‌تر است و رگه‌هایی از زنانگی سنتی تاجیکی را حفظ کرده است. هر دو خواهر به زبان روسی تحصیل کرده‌اند، اغلب از عبارات روسی استفاده می‌کنند و رفتارهایی متأثر از مدل‌های فرهنگی روس و غربی نشان می‌دهند. این دوگانگی زبانی و فرهنگی، آن‌ها را به‌عنوان شخصیت‌هایی پیشرو معرفی می‌کند که از طریق نوواژه‌ها و گفتمان فکری به پالایش زبان تاجیکی کمک می‌کنند.

راوی رمان، که به‌نوعی نماینده نویسنده است، رابطه‌ای پیچیده با این دو خواهر برقرار می‌کند. کنجکاوی اولیه او نسبت به چیستا به یک جذابیت عاشقانه یک‌طرفه تبدیل می‌شود، در حالی که ترجیح او به سیتا تنش میان گرایش‌های سنتی‌اش و دیدگاه مدرن این دو خواهر را آشکار می‌کند. این پویایی، مبارزه راوی برای آشتی دادن مردانگی سنتی شرقی خود با آزادی‌های پسامدرن این دو خواهر را نشان می‌دهد.

تصویرسازی بهمنیار از چیستا و سیتا بازتاب‌دهنده مدرنیزاسیون آهسته اما پیوسته جامعه تاجیک است. استقلال، چندزبانگی و تعامل این دو خواهر با شیوه‌های فرهنگی جهانی - مانند نوشیدن قهوه، لذت بردن از شراب و قدردانی از سینمای فکری - آن‌ها را به پیشگامان زنانگی جدید تاجیکی تبدیل می‌کند. با این حال، ناراحتی گاه‌به‌گاه راوی از انتخاب‌های پسامدرن آن‌ها، ذهنیت سنتی پایدار را نشان می‌دهد و تنش میان مدرنیته و میراث فرهنگی را برجسته می‌کند.

این رمان همچنین روابط غیرمتعارفی مانند دوستی چیستا با یک مربی رقص همجنس‌گرا را کاوش می‌کند که دیدگاه سنتی راوی را به چالش می‌کشد. بهمنیار از طریق این تعاملات، سختی مردانگی سنتی تاجیکی را نقد می‌کند و نیاز به پذیرش بیشتر هویت‌های متنوع را پیشنهاد می‌دهد.

اگرچه شاهنشاه به شهرت گسترده سرمده دست نیافته است، اما به دلیل تصویرسازی از زن شهری، به ادبیات تاجیک کمک مهمی کرده است. تمرکز رمان بر چیستا و سیتا به‌عنوان الگوهای زنان مدرن دوشنبه - تحصیل‌کرده، چندزبانه و از نظر فرهنگی پیشرو - گسستی از بازنمایی‌های سنتی ادبی است. با این حال، سبک روایی این رمان فاقد ظرافت شاعرانه و انسجام سرمده است که شاید بازتاب‌دهنده قصد بهمنیار برای اتخاذ شیوه‌ای بیانی جدید متناسب با زمینه شهری باشد.

ماهیت مشارکتی خلق این رمان، که شامل چیستا، سیتا و باباکالان است، رویکرد نوآورانه آن را بیش از پیش برجسته می‌کند. این شخصیت‌ها نه‌تنها روایت را شکل می‌دهند، بلکه دیدگاه‌های سنتی راوی را به چالش می‌کشند و کاوش متن در مدرنیته را غنی‌تر می‌کنند.

نتیجه‌گیری

شاهنشاه بهمنیار اثری محوری در ادبیات تاجیک است که الگوی زن مدرن شهری را از طریق شخصیت‌های چیستا و سیتا معرفی می‌کند. با مقایسه استقلال و دوگانگی فرهنگی آن‌ها با شخصیت‌های تاریخی و روستایی زن، بهمنیار نقش در حال تحول زنان در جامعه تاجیک را برجسته می‌کند. اگرچه این رمان ممکن است به ظرافت ادبی سرمده نرسد، اما به دلیل تصویرسازی از زنانگی شهری و نقد هنجارهای سنتی، متنی ارزشمند برای درک مسیر ادبیات تاجیک و پساشوروی است. مطالعات آینده باید شاهنشاه را بازنگری کنند تا جایگاه آن در کانون ادبی و تأثیرش بر بازنمایی زنان در گفتمان ادبی تاجیک ارزیابی شود.

منابع: