کاهش سرانه مطالعه در جهان و ایران: رقابتی نابرابر در اقتصاد توجه

نتایج یک تحقیق نشان می‌دهد که تعداد کمتری از مردم برای تفریح کتاب می‌خوانند. از سال ۲۰۰۳ تا ۲۰۲۳، سهم آمریکایی‌هایی که برای لذت مطالعه می‌کنند ۴۰ درصد کاهش یافته است، کاهشی چشمگیر که بخشی از یک روند نزولی ادامه‌دار است.

هر خواننده‌ای لذت منحصربه‌فرد غرق شدن در یک کتاب خوب را می‌شناسد. اما طی دو دهه گذشته، تعداد آمریکایی‌هایی که برای تفریح مطالعه می‌کنند به‌طور مداوم کاهش یافته است.

محققان دانشگاه کالج لندن و دانشگاه فلوریدا داده‌های ملی از سال ۲۰۰۳ تا ۲۰۲۳ را بررسی کردند و دریافتند که درصد افرادی که گزارش داده‌اند در یک روز مشخص برای لذت مطالعه کرده‌اند، از اوج ۲۸ درصد در سال ۲۰۰۴ به ۱۶ درصد در سال ۲۰۲۳ کاهش یافته است — کاهشی حدود ۴۰ درصد. این میزان در طول این دو دهه هر سال حدود ۳ درصد کاهش داشته است.

محققان گفتند شواهدی وجود دارد که نشان می‌دهد مطالعه برای لذت از دهه ۱۹۴۰ در حال کاهش بوده است، اما آنها میزان کاهش اخیر را «شگفت‌آور» توصیف کردند، با توجه به اینکه این تحقیق، مطالعه را به‌صورت گسترده تعریف کرده و شامل کتاب‌ها، مجلات و روزنامه‌ها در قالب چاپی، الکترونیکی یا صوتی بوده است.

دیزی فانکورت، یکی از نویسندگان این مطالعه و استاد روان‌زیست‌شناسی و اپیدمیولوژی در دانشگاه کالج لندن، گفت که نتایج بسیاری از مطالعات قبلی ممکن است به دلیل عدم توجه صریح به کتاب‌های الکترونیکی و صوتی مورد تردید قرار گیرند.

این مطالعه به این سؤال پاسخ نداد که چرا آمریکایی‌ها کمتر مطالعه می‌کنند. اما نویسندگان چند توضیح احتمالی پیشنهاد کردند، از جمله افزایش استفاده از رسانه‌های اجتماعی و سایر فناوری‌ها، یا صرف زمان بیشتر در محل کار به دلیل فشارهای اقتصادی. برای تأیید این نظریه‌ها به تحقیقات بیشتری نیاز است

حتی با تعریف گسترده‌ای که از مطالعه (شامل کتاب الکترونیکی و صوتی) ارائه شده، این کاهش قابل توجه را می‌توان از زاویه رقابت برای جلب توجه تحلیل کرد. به نظر می‌رسد در اقتصاد توجه امروز، فعالیت‌هایی که نیاز به تمرکز عمیق و وقت گذاری طولانی دارند (مانند مطالعه)، در رقابت با محتوای دیجیتلیِ سریع، آسان و چندرسانه‌ای (مانند شبکه‌های اجتماعی و استریمینگ) که پاداش فوری ارائه می‌دهند، در حال بازنده بودن هستند. فشارهای اقتصادی و کاهش اوقات فراغت نیز این ترجیح برای محتوای کوتاه و سریع را تشدید می‌کند.

اقنصاد توجه

بر اساس داده‌های معتبر و جدیدترین آمارهای ارائه‌شده توسط مرکز آمار ایران و وزارت ارشاد اسلامی، سرانه مطالعه روزانه در ایران در سال‌های اخیر حدود ۳۰ دقیقه گزارش شده است. این آمار معمولاً مطالعه کتاب‌های درسی، مذهبی و روزنامه‌ها را شامل نمی‌شود. با این حال، پیمایش‌های دیگر از جمله برخی مراکز پژوهشی، سرانه مطالعه را بین ۱۶ تا ۱۸ دقیقه در روز تخمین زده‌اند که شامل انواع مطالعه نظیر کتاب، روزنامه و ادعیه می‌شود. تفاوت در این آمارها اغلب به دلیل تعریف‌های متفاوت از «مطالعه» است؛ برخی منابع تنها مطالعه کتاب‌های غیردرسی را در نظر می‌گیرند، در حالی که برخی دیگر نشریات، روزنامه‌ها و حتی ادعیه را نیز شامل می‌کنند.

طبق آمار سال ۱۴۰۳ (۲۰۲۴-۲۰۲۵)، سرانه مطالعه روزانه ایرانیان بسته به رده سنی و منطقه جغرافیایی بین ۱۳ تا ۳۲ دقیقه متغیر است، به‌طوری که استان‌هایی مانند تهران سرانه بالاتری دارند. بر اساس گزارش‌های جهانی، ایرانیان سالانه حدود ۱۴۹ ساعت مطالعه می‌کنند و به‌طور متوسط ۶ کتاب در سال می‌خوانند که ایران را در رتبه ۲۲ جهان قرار می‌دهد. با این حال، سرانه مطالعه در ایران در مقایسه با کشورهای پیشرفته و استانداردهای جهانی همچنان پایین‌تر است و نیاز به توجه بیشتری برای ترویج فرهنگ مطالعه دارد.

با وجود اشتراک در اصل رقابت برای جلب توجه در اقتصاد دیجیتال جهانی، تفاوت اصلی بین ایران و کشورهای پیشرفته در ساختار و کیفیت این رقابت نهفته است. در کشورهای پیشرفته، کاهش مطالعه عمدتاً ناشی از هجوم پلتفرم‌های حرفه‌ای و بسیار جذاب مانند نتفلیکس، تیک‌تاک و یوتیوب است که با تولید محتوای غنی و شخصی‌سازی شده، رقابت سختی را برای کتاب ایجاد کرده‌اند. در مقابل، در ایران اگرچه این پلتفرم‌ها حضور دارند، اما عوامل دیگری مانند محدودیت‌های دسترسی به محتوای جهانی، فضای مجازی داخلی با محتوای غالباً سطحی و تکراری، و همچنین دغدغه‌های معیشتی پررنگ‌تر، سهم بیشتری در این رقابت دارند. بنابراین، درحالی که در غرب "جذابیت بیش‌ازحد «بدیل‌های» مطالعه را تحت الشعاع قرار داده، در ایران می‌توان گفت ترکیبی از «محدودیت دسترسی» به محتوای جذاب قانونی و جهانی، «کم‌کیفیتی» نسبی بخشی از فضای مجازی داخلی، و "«فشارهای اقتصادی» که اولویت تفریح را کاهش می‌دهد، به شکل‌گیری یک اقتصاد توجه کم‌عمق‌تر و با گزینه‌های محدودتر دامن زده که نتیجه آن می‌تواند همان سرانه مطالعه پایین‌تر باشد.

پیامدهای کاهش مطالعه

محققان دانشگاه کالج لندن و دانشگاه فلوریدا گفتند که کاهش مطالعه می‌تواند پیامدهایی برای یادگیری، روابط و سلامت کلی انسا‌ن‌ها داشته باشد. اگرچه مطالعه اغلب به‌عنوان فعالیتی فردی تلقی می‌شود، اما وقتی داستان‌ها را می‌خوانیم، در واقع با شخصیت‌ها ارتباط برقرار می‌کنیم. همدلی که نسبت به آنها احساس می‌کنیم واقعی است و این ارتباطات با شخصیت‌ها می‌تواند راهی باشد که احساس تنهایی کمتری کنیم و از نظر اجتماعی و عاطفی تأیید شویم.

این مطالعه جدید، که در مجله iScience منتشر شده است، بر داده‌های نظرسنجی استفاده از زمان آمریکا استوار است که هر سال از هزاران آمریکایی می‌خواهد به‌طور دقیق شرح دهند که یک روز خود را چگونه گذرانده‌اند. در طول ۲۰ سالی که محققان تحلیل کردند، بیش از ۲۳۶,۰۰۰ آمریکایی این نظرسنجی را تکمیل کردند.

یافته‌ها نشان داد که تفاوت‌های دموگرافیک قابل‌توجهی در میان افرادی که برای لذت مطالعه می‌کنند وجود دارد. به عنوان مثال، در سال ۲۰۲۳، افراد با تحصیلات بالاتر بیش از دو برابر افراد با تحصیلات پایین‌تر احتمال داشت که مطالعه کنند، و افراد با درآمد بالا حدود ۱.۵ برابر بیشتر از افراد با درآمد پایین مطالعه می‌کردند. این تفاوت‌ها با گذشت زمان افزایش یافته است.

محققان همچنین دریافتند که در حالی که بیش از ۲۰ درصد از افراد مورد بررسی فرزندی زیر ۹ سال داشتند، تنها ۲ درصد از آنها با کودک خود مطالعه کرده بودند - یافته‌ای که در طول دوره مطالعه تقریباً ثابت مانده، اما به گفته محققان ممکن است به کاهش بیشتر مطالعه بزرگسالان در آینده کمک کند.

تحقیقات نشان می‌دهد که مطالعه می‌تواند فواید گسترده‌ای برای موفقیت تحصیلی، مهارت‌های استدلال و درک، تخیل، همدلی، سلامت روان، سلامت شناختی و موارد دیگر داشته باشد.

جیمز کارنی، دانشیار مدرسه بین‌رشته‌ای لندن و نویسنده اصلی مطالعه‌ای در سال ۲۰۲۲ درباره مطالعه و سلامت روان به نیویورک تایمز گفته است:

اما او در ادامه یادآوری کرد که بحث و تأمل درباره داستان - برخلاف صرفاً خواندن آن - با سلامت روان بهتر و توانایی‌های اجتماعی، از جمله توانایی درک ظرایف در روابط بین‌فردی، مرتبط است.

او افزود که احتمالاً تعامل با بسیاری از انواع متون غیر داستانی نیز فواید مشابهی خواهد داشت.

مطالعه، به ویژه مطالعه عمیق و تأملی، نوعی تمرین ذهنی است که سلامت شناختی و عاطفی را تقویت می‌کند. برخلاف مصرف منفعلانه محتوای کوتاه و سریع در شبکه‌های اجتماعی، خواندن یک کتاب ما را وادار می‌کند تا توجه خود را برای مدت طولانی‌تری متمرکز کنیم، پیچیدگی‌ها را دنبال کنیم و دنیایی خارج از خود را درک نماییم. این فرآیند، همچون یک باشگاه ورزشی برای مغز، ظرفیت همدلی، تحمل بلاتکلیفی و تفکر انتقادی را افزایش می‌دهد که همگی از مؤلفه‌های کلیدی سلامت روان هستند.

با این حال، نکته کلیدی که دکتر کارنی به درستی به آن اشاره می‌کند، این است که مکانیسم اصلی تأثیر مطالعه، تنها خواندن نیست، بلکه پردازش فعال محتواست. همان‌طور که ورزش کردن در جمع می‌تواند انگیزه‌بخش باشد، خواندن زمانی بیشترین فایده را دارد که با گفت‌وگو، بحث و تأمل همراه شود. این "پردازش اجتماعی" محتوا به ما کمک می‌کند تا احساسات و ایده‌های خود را ساختاردهی کنیم، چشم‌اندازهای مختلف را ببینیم با این امید که سرانجام درک بهتری از خود و روابطمان با دیگران به دست آوریم. بنابراین، مطالعه را می‌توان یک «ابزار ارتباطی» قدرتمند دانست که نه تنها دانش، که سلامت روان ما را نیز از طریق ایجاد پیوند و درک متقابل غنی می‌سازد.