دیپلماسی فرهنگی یا جبهه‌ ضدغربی؟ نمایشگاه کتاب مسکو میزبان بزرگترین سانسورچیان جهان

سی و هشتمین نمایشگاه بین‌المللی کتاب مسکو از ۱۲ تا ۱۶ شهریور ۱۴۰۴ در پاویون ۵۷ مرکز نمایشگاهی VDNKh، اصلی‌ترین مرکز نمایشگاهی پایتخت روسیه، برگزار شد. این رویداد با حضور بیش از ۳۰۰ ناشر و سازمان ادبی از روسیه و کشورهای مختلف جهان، به‌عنوان یکی از بزرگ‌ترین گردهمایی‌های ادبی سالانه این کشور شناخته می‌شود. نمایشگاه اعلام کرده بود که با هدف ترویج استعدادهای ادبی جدید، تقویت تبادلات فرهنگی و پیشبرد نوآوری در صنعت نشر بین‌المللی، می‌خواهد فرصتی برای شبکه‌سازی و دیپلماسی فرهنگی فراهم ‌کند. برنامه‌هایی از جمله رونمایی از کتاب‌های جدید، سخنرانی‌ها، میزگردهای تخصصی و دیدار با نویسندگان روس مانند لیا آردن، پاول باسینسکی، یوگنی وودولازکین، داریا دونتسووا و زاخار پریلپین در نظر گرفته شده بود. بر سیاق نمایشگاه‌های معتبر جهانی، جلسات ویژه‌ای نیز به بررسی آینده صنعت نشر، روندهای بازار کتاب، گسترش فرمت‌های دیجیتال و مسائل مربوط به حقوق مالکیت معنوی اختصاص یافت. همچنین، کنفرانس بازار کتاب روسیه در بخش تجاری نمایشگاه، بر تحولات صنعت نشر و فرصت‌های نشر دیجیتال تمرکز داشت.

کشورهای متعددی از جمله هند، عربستان سعودی، ایران، بلاروس، چین، امارات متحده عربی و کره شمالی در این نمایشگاه حضور داشتند. همه این کشورها، به ویژه روسیه و ایران و هند در اعمال سانسور کتاب پیشتازند.

گستره سانسور از تهران تا ریاض و پیونگ‌یانگ

حضور هند به‌عنوان مهمان ویژه، با نمایش بیش از ۲۵۰۰ عنوان کتاب و برپایی منطقه فرهنگی تعاملی، برجسته‌تر بود. هند که خود را «بزرگ‌ترین دموکراسی جهان» می‌نامد، در سال‌های اخیر شاهد افول قابل توجه آزادی‌های مدنی و مطبوعات بوده است. دولت مودی با صدور دستوری برای مصادره ۲۵ کتاب درباره کشمیر، سرکوب روایت‌های مخالف و تاریخی درباره این منطقه مورد مناقشه بین هند و پاکستان را شدت بخشیده است. این کتاب‌ها، از جمله آثار نویسندگان برجسته‌ای مانند آرونداتی روی، آ.جی. نورانی، ویکتوریا شوفیلد و کریستوفر اسندن، به اتهام «ترویج تروریسم» و «تحریک جدایی‌طلبی» ممنوع شده‌اند. نویسندگانی مانند سومانترا بوس، حفصه کانجوال، پانکاج میشرا و دیگران با تمرکز بر تاریخ معاصر، سیاست‌های نظامی، و سرکوب اعتراضات، صدای مردم کشمیر را بازتاب داده‌اند. این آثار که اغلب با استناد به اسناد تاریخی و همکاری با نهادهای بین‌المللی منتشر شده‌اند، از سوی دولت هند به «تحریف تاریخ» و «تضعیف ملی‌گرایی» متهم شده‌اند.

سانسور کتاب در روسیه، به‌ویژه پس از تهاجم به اوکراین در فوریه ۲۰۲۲، به شدت افزایش یافته و بخشی از تلاش کرملین برای کنترل روایت‌های فرهنگی و سیاسی است. در ژوئن ۲۰۲۵، مقامات به کتاب‌فروشی‌ها دستور دادند ۳۷ کتاب از ناشران معتبر مانند «ریپول کلاسیک» را به دلیل محتوای «غیرقانونی» معدوم یا بازگردانند، که احتمالاً به قانون ممنوعیت محتوای مرتبط با جامعه ال‌جی‌بی‌تی مربوط است. همچنین، گزارش‌هایی از سرقت سازمان‌یافته کتاب‌های نایاب اوکراینی و روسی از کتابخانه‌های اروپایی وجود دارد که با جایگزینی نسخه‌های جعلی و فروش آن‌ها در حراجی‌های مسکو، به نظر می‌رسد برای بازنویسی تاریخ فرهنگی انجام می‌شود. در مقابل، کتابخانه‌هایی مانند کتابخانه جورج اورول به‌عنوان مراکز مقاومت فرهنگی برای ترویج تفکر آزاد ایجاد شده‌اند، اما تحت فشار شدید دولتی قرار دارند و فعالان آن‌ها به اتهاماتی مانند «بی‌آبرو کردن ارتش» مجبور به فرار از کشور شده‌اند.

سانسور کتاب در عربستان سعودی و امارات متحده عربی به شدت اعمال می‌شود و عمدتاً محتوای مغایر با ارزش‌های اسلامی، انتقاد از دولت یا مسائل سیاسی و جنسی را هدف قرار می‌دهد. در عربستان، کتاب‌هایی که محتوای «غیراخلاقی» یا مخالف سیاست‌های حکومتی تلقی شوند، ممنوع یا سانسور می‌شوند و این روند تحت نظارت نهادهای دولتی انجام می‌گیرد. در امارات نیز، شورای رسانه‌ای با بررسی دقیق کتاب‌ها، مواردی که با فرهنگ یا سیاست‌های کشور ناسازگار باشد را حذف یا محدود می‌کند. به عنوان مثال، بازی GTA V بدون سانسور در این دو کشور با رده‌بندی سنی ۲۱+ عرضه شد که نشان‌دهنده کنترل محتوای سرگرمی است. این سانسورها بخشی از تلاش برای حفظ کنترل فرهنگی و سیاسی است، اما اخیراً نشانه‌هایی از آزادسازی محدود در حوزه سرگرمی دیده می‌شود.

در کره شمالی، کتاب وجود دارد، اما به شدت تحت کنترل و سانسور دولت قرار دارد. اکثر کتاب‌ها به ترویج ایدئولوژی جوچه، ستایش خاندان کیم، یا آموزش‌های کمونیستی اختصاص دارند و توسط نهادهای دولتی منتشر می‌شوند. کتابخانه ملی پیونگ‌یانگ با حدود ۱.۵ میلیون جلد کتاب، عمدتاً آثار تأییدشده توسط رژیم را در خود جای داده است. دسترسی به کتاب‌های خارجی یا محتوای انتقادی به شدت محدود است و خواندن آن‌ها می‌تواند به مجازات‌های سنگین، از جمله زندان در اردوگاه‌های کار اجباری، منجر شود. با این حال، برخی گزارش‌ها از وجود بازار زیرزمینی برای کتاب‌های قاچاق حکایت دارند، اما این فعالیت‌ها بسیار خطرناک است و مخفیانه انجام می‌شوند.

سانسور کتاب در ایران به‌عنوان رکنی از حکمرانی، تحت نظارت وزارت ارشاد اسلامی، برای کنترل محتوای فرهنگی و سیاسی و حفظ ارزش‌های اسلامی و انقلابی اعمال می‌شود. کتاب‌هایی که محتوای سیاسی مخالف، نقد نظام، یا مضامین مغایر با شئونات اسلامی تلقی شوند، غالباً ممنوع یا اصلاح می‌شوند. این فرآیند شامل بررسی پیش از انتشار و حذف بخش‌هایی از آثار است که ممکن است به حساسیت‌های مذهبی، سیاسی یا اجتماعی دامن بزند. سانسور نه‌تنها به محدود کردن آزادی بیان منجر شده، بلکه گاهی نویسندگان را به خودسانسوری سوق داده است. با وجود این، برخی آثار از طریق بازار زیرزمینی یا فضای مجازی منتشر می‌شوند، اما همچنان تحت فشار نهادهای نظارتی قرار دارند.

می‌بینید که در چنین جمعی، زیر سقف نمایشگاه کتاب مسکو، جای تعجب نیست اگر جمهوری اسلامی ایران با غرفه‌هایی درباره «دفاع مقدس»، کتاب کودک خود را به عنوان مهمان ناخوانده احساس نکند.

نمایشگاه کتاب به‌مثابه عرصه دیپلماسی فرهنگی

نمایشگاه‌های بین‌المللی کتاب به‌طور سنتی به‌عنوان بسترهای تبادل فرهنگی و ادبی در نظر گرفته می‌شوند. اما در دوران گذار ژئوپلیتیک کنونی، این رویدادها به‌طور فزاینده‌ای به عرصه‌ای برای اعمال نفوذ نرم و پیشبرد روایت‌های استراتژیک تبدیل شده‌اند. سی و هشتمین نمایشگاه بین‌المللی کتاب مسکو نیز از این قاعده مستثنی نبود و در بستر رقابت فزاینده بین بلوک غرب به رهبری آمریکا و بلوک در حال ظهور به رهبری چین و روسیه قرار گرفته است.

برگزاری نمایشگاه کتاب مسکو در نزدیکی زمانی با رژه بزرگ نظامی چین (که در ۱۳ شهریور ۱۴۰۴ برگزار شد) تصادفی نیست. هر دو رویداد بر سه محور مشترک تأکید داشتند. همان‌گونه که در رژه چین، همکاری کشورهای غیرغربی مانند روسیه، ایران و کره شمالی به نمایش گذاشته شد، در نمایشگاه کتاب مسکو نیز همکاری فرهنگی همین کشورها مورد توجه قرار گرفت.

رژه چین نمایشی از قدرت سخت نظامی بود (مانند رونمایی از موشک‌های هسته‌ای قاره‌پیما و پهپادهای پیشرفته)، در حالی که نمایشگاه کتاب مسکو نمایشی از قدرت نرم فرهنگی بود. این دو رویداد در کنار هم را می‌توان ابزارهای مکمل برای پیشبرد نفوذ ژئوپلیتیک در شرق در نظر گرفت.

شی جین‌پینگ و ولادیمیر پوتین به‌طور مکرر خواستار ایجاد یک «نظم چندقطبی جهانی» خارج از رهبری مسلط آمریکا شده‌اند. نمایشگاه کتاب مسکو به‌عنوان بستری برای ترویج ارزش‌ها و روایت‌های فرهنگی آلترناتیو در راستای همین نظم نوین عمل می‌کند.

بدین ترتیب، سی و هشتمین نمایشگاه بین‌المللی کتاب مسکو، که قرار بود بستری برای تبادل فرهنگی و ترویج آزادی اندیشه باشد، در عمل به صحنه‌ای برای نمایش دیپلماسی فرهنگی قدرت‌های غیرغربی و پیشبرد روایت‌های ضدغربی تبدیل شد. حضور کشورهایی مانند ایران، عربستان، کره شمالی، و هند، که همگی به سانسور شدید کتاب و محدود کردن آزادی بیان شهره‌اند، نشان‌دهنده پارادوکسی عمیق است: نمایشگاهی که باید نماد گفت‌وگوی آزاد باشد، به ابزاری برای تقویت ائتلاف‌های ژئوپلیتیک و سرکوب صداهای مستقل بدل شد. این رویداد، در کنار رژه نظامی چین، بخشی از استراتژی گسترده‌تر برای ایجاد نظم چندقطبی جهانی تحت رهبری روسیه و متحدانش بود که از قدرت نرم فرهنگی برای مقابله با هژمونی غرب بهره می‌جست. نمایشگاه مسکو نه‌تنها فرصتی برای شبکه‌سازی ناشران، بلکه عرصه‌ای برای نمایش اتحاد فرهنگی کشورهایی بود که با سانسور، روایت‌های تاریخی و سیاسی را به نفع خود بازنویسی می‌کنند.