اعتراضات گسترده جوانان در مراکش

موجی از اعتراض در روزهای اخیر مراکش را فرا گرفته است. تظاهرکنندگانِ عمدتاً جوان در شهرهای مختلف از جمله رباط، کازابلانکا (دارالبیضاء)، اغادیر و تطوان گرد هم آمده‌ و خواستار تغییرات فوری در بهداشت و آموزش، اقدام علیه فساد، و تحول سیاسی عمیق در کشور شده‌اند.

اعتراض‌ها که از ۲۷ سپتامبر ۲۰۲۵ آغاز شد، علیرغم درخواست عزیز اخنوش، نخست‌وزیر، برای گفت‌وگو، همچنان ادامه دارد. خواست استعفای او به صورت قوی در تظاهرات‌ها مطرح است.

تنش‌های هفته گذشته در نزدیکی شهر اغادیر تشدید شد، زمانی که پلیس به سمت جمعیتی که ادعا می‌شود قصد رویارویی با نیروهای امنیتی را داشتند، تیراندازی کرد. حداقل سه نفر کشته شدند.

معترضان می‌گویند که دولت هزینه‌های مربوط به رویدادهای ورزشی بین‌المللی مانند جام جهانی ۲۰۳۰ فیفا را بر رسیدگی به نیازهای اجتماعی حیاتی ملت اولویت می‌دهد.

اعتراض به پدیده‌هایی مشابه با وضعیت در ایران

یک سویه‌ی ثابت اکثر اعتراض‌ها در ایران، اعتراض به نظام رابطه‌سالاری و آقازادگی است. قدرت و ثروت میان وابستگان به نظام تولید می‌شوند. نظام حکومتی همچون یک نظام قبیله‌ای است.

در اکثر کشورهای منطقه وضع مشابهی برقرار است. رابطه‌بازی و قبیله‌سالاری شدت و قوت دارد، توجیه ایدئولوژیک آن در کشورهای مختلف تفاوت‌هایی می‌کند، اما در همه جا بر ساختار مشابهی استوار است.

در مراکش به رابطه‌سالاری و آقازادگی «باك صاحْبي» می‌گویند، در معنای «والدك صديقي»: پدرت دوست من است. برای آنکه کاری در ادارات این کشور پیش رود باید ارتباطاتی داشت که برپایه‌ آنها بتوان به مأمور دولت گفت: «باك صاحبي» تا کارت پیش رود.

تعجبی ندارد که جوانان پیشتاز اعتراض‌ها باشند. آنان برای اینکه شغلی به دست آوردند و از حقوقی بدیهی برخوردار باشند، باید ابتدا وارد سیستمی شوند که درهای آن تنها با پول و پارتی باز می‌شود.

فارغ‌التحصیلان جوان که ارتباطات قوی ندارند، به حاشیه رانده می‌شوند. گستردگی بیکاری در میان جوانان گواه این تبعیض سیستماتیک است. به‌دلیل همین تبعیض، نابرابری‌های اجتماعی تشدید می‌شوند، زیرا منابع عمومی نه بر اساس نیازهای جمعی، بلکه به نفع دارندگان ارتباط در سیستم طبقاتی، توزیع می‌شوند.

سیستم «باک صاحبی» عملا قاعده و قانون را بی‌معنا کرده، چون همه چیز قابل مذاکره و معامله است. دوا و درمان،  اشتغال، یا آموزش باکیفیت: برخورداری از اینها حق نیست؛ امتیازی است که به کسانی تعلق می‌گیرد که نظام طبقاتی آنها را گزینش می‌کند. نمونه: برای وکیل شدن، باید پارتی داشت. فارغ التحصیلان رشته حقوق مدام به سیستم فاسد گزینش برای دریافت پرونده وکالت اعتراض کرده‌اند. اعتراض‌های کنونی به نوعی ادامه اعتراض‌هایی است که آنان از سال‌ها پیش برده‌اند. (گزارشی در این باره). در بقیه رشته‌ها و حوزه‌های کاری هم همین وضع برقرار است.

وضیت عمومی اجتماعی مراکش

مراکش که مغرب هم خوانده می‌شود، حدود ۳۷ میلیون نفر جمعیت دارد. نظام حکومتی آن سلطنت مشروطه است.

اقتصاد مراکش با معضل بیکاری بالا، به‌ویژه در میان جوانان، دست و پنجه نرم می‌کند. بی‌ثبات‌کاری در حال گسترش است. در زمینه اشتغال، مدام بر شکاف جنسیتی افزوده می‌شود. خشکسالی تهدیدی بزرگ برای بخش کشاورزی است.

نرخ بیکاری بنابر آمار رسمی در سه ماهه دوم سال ۲۰۲۵ به ۱۲,۸٪ رسید که کاهش اندکی نسبت به سال قبل دارد. میزان بیکاری برای گروه سنی ۱۵ تا ۲۴ سال در سه ماهه دوم ۲۰۲۵، ۳۵,۸٪ گزارش شده است.

ابتکار حکومت برای مقابله با بیکاری، بنگاه‌سازی است. این برنامه به بی‌ثبات‌کاری دامن زده و به خاطر فساد گسترده و پارتی‌بازی تنها به نفع کسانی شده که به سیستم متصل هستند و طبق قواعد آن عمل می‌کنند.

GenZ 212

جنبش جوانان مراکش زیر عنوان GenZ 212 (نسل Z، به‌علاوه پیش‌شماره مراکش +212) شهرت یافته است. نسل Z (Generation Z) به افرادی اطلاق می‌شود که تقریباً بین سال‌های ۱۹۹۷ تا ۲۰۱۲ متولد شده‌اند و جانشین نسل «هزاره» (Millennials) هستند، نسلی که زمان تولدش ۱۰ سال بیشتر از نسل Z است. مشخصه‌ نسل Z را این می‌دانند که بومیان دیجیتال هستند، یعنی در محیط اینترنت، گوشی‌های هوشمند و رسانه‌های اجتماعی رشد کرده‌اند. دوره‌ی برآمد آنان همزمان آمیخته است با همه‌گیری کرونا، نگرانی از تغییرات اقلیمی، و گسترش جهانی نئولیبرالیسم که از یک طرف با تبلیغ خودخواهی و مصرف‌گرایی همراه است، از طرف دیگر امکان دست‌یابی از آنچه در ویترین‌های شیک این جهان به نمایش گذاشته می‌شود، کمتر و کمتر می‌شود. طبعا فشار بر روی جوانان بیشترین است، کسانی که جویای شغل و مسکن و تأمین زندگی «نرمال» هستند.

محیط از یک طرف جوانان را معطوف به خود و غیرسیاسی و بدون حساسیت به غم و رنج دیگران بار می‌آورد، و از طرف دیگر تناقض‌ها و فشارهای آن جوانان را به سوی سیاسی شدن و اعتراض و همبستگی می‌کشاند. در مراکش هم‌اکنون می‌توان این پدیده را مشاهده کرد، چیزی که در ایران جلوه‌های آن دیده شده و اینک همزمان با مراکش در ماداگاسکار دیده می‌شود. اندکی پیش در نپال، پرو، اندونزی، فیلیپین و کنیا شاهد آن بودیم.

جرقه اعتراضات اخیر در مراکش با مرگ چندین زن باردار پس از عمل سزارین روتین در شهر ساحلی اغادیر زده شد و سیستم در حال فروپاشی بهداشت و درمان را برجسته کرد. پاسخ دولت سریع و خشن بوده است: مقامات گفتند که سه نفر کشته و صدها نفر دیگر زخمی شده‌اند. پلیس ضدشورش در شهرهای بزرگ مستقر شده و با استفاده از زور ده‌ها نفر را دستگیر کرده است. اما اعتراضات فروکش نکرده است.

معترضان از شیوه‌ سازماندهی و فراخوانی آنلاین استفاده می‌کنند. آنان در مدت اخیر به‌ویژه از شبکه «دیسکورد» استفاده می‌کنند. این شبکه یک پلتفرم ارتباطی آنلاین است که در آن می‌توان سرورهای شخصی با کانال‌های مجزا ایجاد کرد. سرور «GenZ 212» طبق گزارش رویترز، تنها در چند روز از ۳۰۰۰ عضو به بیش از ۱۳۰,۰۰۰ عضو رشد کرد.

مهارت‌های جدید در استفاده از امکان‌های آنلاین

پلیس مراکش در صدد شناسایی فعالان در شبکه «دیسکورد» است. به‌تازگی یک نفر را دستگیر کردند و بر سر آن تبلیغ زیادی راه انداختند تا بقیه را بترسانند. اما معترضان از پلیس در استفاده از امکان‌های آنلاین از پلیس جلوتر هستند.

به نظر می‌رسد که معترضان مراکشی از تجربه‌های گذشته خود و جوانان در کشورهای دیگر استفاده کرده‌اند تا بهتر بتوانند با پلیس در ردیابی فعالان مقابله کنند. آنان پلاتفرمی را برمی‌گزینند که بتوانند در آن هویت خود را به خوبی پنهان کنند و در عین حال به خوبی با دیگران تعامل داشته باشند.

لوموند با اشاره به این موضوع از قول یک کارشناس اینترنت نوشته است:

بازی دولت

دولت مراکش اینک هم در صدد دستگیری فعالان و مهار اعتراضات است، هم خود را با خواسته‌ی معترضان برای مقابله با فساد همدل نشان می‌دهد.

به‌تازگی اعلام کرده‌اند که قصد اصلاح دارند. چند نهاد حکومتی توافق‌نامه برای مقابله با فساد امضا کرده‌اند که مضمون آن هماهنگی بیشتر و مبادله‌ اطلاعات میان خود است.

به نظر نمی‌رسد همراهی لفظی حکومت‌گران باخواسته معترضان، آن هم در این حد و به این شکل، از دامنه اعتراض‌ها بکاهد. معترضان تنها خواستاری تمیهدات بوروکراتیک برای حل مشکل فساد نیستند. آنان در زمینه‌‌هایی چون اشتغال، آموزش و بهداشت و درمان خواسته‌های مشخصی طرح کرده‌اند. ممکن است در یک دور از دامنه اعتراض کاسته شود، اما با اطمینان می‌توان گفت که موجی دیگر در راه است.