تکرار یک اشتباه قدیمی: هدف‌گیری قومی-مذهبی، پاسخ ناکارآمد به تهدید رسانه‌ای ترکیه

مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی با انتشار گزارشی تحت عنوان «تحلیل وضعیت بخش فارسی و ارائه پیشنهادهای سیاستی» رویکردهای رسانه‌ای بخش فارسی شبکه تی‌ آرتی را بررسی کرده و برای رقابت با این رسانه نوظهور و با توجه به رقابت‌های ژئوپولیتیکی جمهوری اسلامی با ترکیه راهکارهایی پیشنهاد کرده است. نویسندگان گزارش در شناسایی و تحلیل ابعاد تهدید ناشی از فعالیت تی‌ آرتی فارسی دقیق عمل کرده‌اند. با این حال راهکارهای پیشنهادی آنان، تحت تأثیر رویکردهای ایدئولوژیک، در دام تکرار راهبردهای ناکارآمد گذشته افتاده است. حتی اگر بخشی از راهای قومی ـ مذهبی به اجرا درآید، قطعاً روابط ایران و ترکیه باز هم پرتنش‌تر خواهد شد.

 گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس بیش و کم همزمان با سالگرد راه‌اندازی «تی‌ آر‌تی» فارسی در اکتبر/آذر سال گذشته منتشر شده است. راه‌اندازی این شبکه نتیجه برنامه‌ریزی طولانی‌مدت ترکیه است که از سال ۲۰۰۹ و در دوران عبدالله گل و رجب طیب اردوغان مطرح شده بود. این اقدام در بستر تحولات آتی خاورمیانه، از جمله تلاش‌های ترکیه برای تغییر معادلات در سوریه و کاهش نفوذ منطقه‌ای جمهوری اسلامی، اهمیت راهبردی خود را آشکار می‌سازد. سال گذشته غیبت ایران در مراسم افتتاحیه، در کنار ضعف رسانه‌ای صداوسیما و بحران حکمرانی در این کشور، حکایت از حساسیت تهران نسبت به این شبکه دارد. این حساسیت و نگرانی در گزارش مرکز پژوهش‌ها هم مشاهده می‌شود.  اظهارات زاهد سوباجی، مدیرکل «تی‌ آر‌تی»، در اکتبر ۲۰۲۴ مبنی بر اینکه «نباید ایران را راحت بگذاریم»، واکنش تند مقامات ایرانی، از جمله احمد نوروزی، معاون برون‌مرزی صداوسیما را برانگیخت که خواستار شفاف‌سازی شد، اما ترکیه سکوت کرد. سوباجی بعداً این اظهارات را رقابتی و در راستای تقویت روابط دوجانبه دانست.  

 این شبکه اکنون در فضای دیجیتال فعال است و از طریق پلتفرم‌های اینستاگرام، توییتر و یوتیوب به جذب مخاطبان جوان و فعال در شبکه‌های اجتماعی می‌پردازد. در گزارش مرکز پژوهش‌ها آمده است:

رقابت‌های منطقه‌ای ترکیه و جمهوری اسلامی

ایران و ترکیه، با وجود روابط اقتصادی و تاریخی، در چندین عرصه ژئوپلیتیک با یکدیگر در رقابت هستند. این رقابت‌ها شامل نفوذ در قفقاز (به‌ویژه رقابت در آذربایجان و ارمنستان)، تعارض منافع در سوریه، و دستیابی به رهبری جهان اسلام می‌شود. در این چارچوب، شبکه «تی‌ آرتی فارسی» به‌عنوان یک ابزار قدرت نرم، می‌کوشد با ارائه روایتی همسو با منافع و دیدگاه‌های دیپلماتیک ترکیه، ذهنیت مخاطبان فارسی‌زبان را در جهت اهداف ژئوپلیتیک آنکارا شکل دهد.

همکاری استراتژیک جمهوری آذربایجان با اسرائیل یک واقعیت ثابت‌شده است که محیط امنیتی ایران را به چالش کشیده است. در مقابل، ادعای استفاده باکو از شبه‌نظامیان سلفی، اگرچه در حال حاضر در حد یک نگرانی جدی و یک احتمال راهبردی است، اما هنوز به سطح یک اقدام اثبات‌شده نرسیده است. با این حال، ترکیب این دو عامل، منطق امنیتی ایران را برای نگرانی از تشکیل یک «محاصره استراتژیک» در مرزهای شمال غربی تقویت می‌کند. ترکیه به دنبال منافع خود است، با این حال در یک سال گذشته از بخش فارسی شبکه تی‌ آرتی  به‌طور مستقیم برای تبلیغ یا همکاری با یک اقدام بالقوه تهاجمی استفاده نکرده است. به همین سبب نیز تحلیل گزارش بر ماهیت رقیبانه اما غیرمستقیم فعالیت این شبکه متمرکز است که عمدتاً از ابزارهای قدرت نرم، روایت‌سازی و دیپلماسی عمومی بهره می‌برد.  

مرکز پژوهش‌ها در ادامه گزارش به اهمیت روزافزون رسانه‌های فارسی‌زبان در عرصه عرصه دیپلماسی عمومی اشاره کرده است:  

انتقاد از صدا و سیمای جمهوری اسلامی و انفعال نهادهای متولی

مرکز پژوهش‌ها بدون نام بردن از صدا و سیمای جمهوری اسلامی به‌طور غیرمستقیم، به مشکلات مدیریتی صداوسیما اشاره دارد. در ادامه یافته‌های این گزارش آمده که یکی از چالش‌های اصلی رسانه‌های خارجی فارسی‌زبان، تأثیرگذاری آنها بر افکار عمومی ایرانیان از طریق بهره‌گیری از فضای دیجیتال و شبکه‌های اجتماعی است. این رسانه‌ها با ارائه برنامه‌هایی متنوع و گاه با رویکردهای انتقادی یا حتی معارض، سعی در تغییر نگرش‌ها و ایجاد نارضایتی‌های اجتماعی دارند و نقش مهمی در جریان‌های اجتماعی و سیاسی ایفا می‌کنند.

گزارش با این تأکیدات در واقع به کمبودهای عملکردی رسانۀ ملی ایران در همین حوزه‌ها اشاره می‌کند. این گزارش با بیان اینکه ورود تی‌ آرتی TRT فارسی یک «چالش جدید برای سیاست‌گذاران رسانه‌ای ایران ایجاد کرده»، به طور غیرمستقیم این پرسش را مطرح می‌کند که چرا یک رسانۀ داخلی با امکانات گسترده، نتوانسته است در مقابل این رسانه‌های خارجی، فضای دیجیتال و جذب مخاطب جوان را به طور مؤثر مدیریت کند و خلأیی ایجاد شده که رسانه‌های دولتی رقبا در حال پرکردن آن هستند. بنابراین، هستۀ مرکزی گزارش، نه تنها تهدید خارجی، بلکه ضعف راهبردی و مدیریتی در حوزۀ رسانۀ داخلی است که امکان اثرگذاری رقبا را فراهم کرده است.

گزارش همچنین به ضعف برنامه‌ریزی و واکنش نامشخص نهادهای دولتی ایران در قبال شبکه تی‌ آرتی فارسی اشاره دارد، به طور صریح در گزارش مرکز پژوهش‌ها آمده است:

راهبردهای رسانه‌ای و حقوقی پیشنهادی

در مواجهه با این خلأ راهبردی و انفعال نهادهای متولی، مرکز پژوهش‌ها مجموعه‌ای از راهبردهای رسانه‌ای و حقوقی را پیشنهاد داده است که محورهای اصلی آن عبارتند از «همکاری با رسانه‌های محلی ترکیه» و «تطبیق راهبردهای رسانه‌های داخلی با سیاست خارجی»، «بازنگری در عملکرد رسانه‌های برون‌مرزی» و استفاده از «ماهواره اختصاصی»، «راه‌اندازی خبرگزاری مستقل بین‌المللی» و «توسعه برنامه‌های کاربردی بومی» و همچنین برنامه‌سازی هدفمند برای «گروه‌های ویژه مانند علویان، زنان و جوانان مسلمان ترکیه». مرکز پژوهش‌ها در ادامه در حوزه حقوقی، «رایزنی دیپلماتیک با ترکیه برای تأسیس دفتر نمایندگی تی‌ آرتی فارسی (TRT) در ایران» و «فعال‌سازی ظرفیت‌های قانونی نظارت بر فعالیت نمایندگی‌های رسانه‌های خارجی در ایران»، همچنین «حق متقابل برای فعالیت قانونی رسانه‌های برون‌مرزی ایران در کشور ترکیه» را توصیه کرده است.  

موفقیت این راهبرد مشروط به تحولی درونی در صداوسیما است؛ نهادی با بودجه‌ای معادل ده وزارتخانه که باید پیش یا همزمان با این تغییرات، رویکرد خود را دگرگون کند. این تحول مستلزم دوری از زبان تبلیغی، موعظه و نصیحت، کنار گذاشتن استانداردهای غیرحرفه‌ای، و پایه‌گذاری تولید محتوا بر مبانی شفافیت و تنوع تحلیلی است. این امر، بیش از هر چیز، نیازمند تغییر در ساختار مدیریتی و تبدیل «صدا و سیمای جمهوری اسلامی» به یک «رسانه ملی» کارآمد و پذیرفته‌شده است.

 این تحول به ویژه با توجه به این واقعیت که مشخصه اصلی رقیب، یعنی شبکه تی‌ آرتی فارسی (TRT) فارسی، درک دقیق و هدفگیری هوشمندانه مخاطب جوان و دیجیتال است، ضروری است. شبکه تی‌ آرتی فارسی (TRT) برخلاف شبکه‌های سنتی ماهواره‌ای، پخش ۲۴ساعته تلویزیونی ندارد و بر شبکه‌‌های اجتماعی متمرکز است. مرکز پژوهش‌ها می‌نویسد:

منبع:

گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی ، رادیو زمانه