تقابل آموزش متون دینی با ارزش‌های دموکراتیک در مدارس مذهبی هلند

آیا در کشوری با ساختاری دموکراتیک و قوانین سکولار که انجام هرگونه تبعیض بر مبنای مذهب، جنسیت، نژاد و غیره در قانون اساسی آن ممنوع شده است، مدارس دینی حق دارند از بودجه دولتی برای آموزش متون دینی غیر دموکراتیک و تبعیض‌آمیز به شاگردان استفاده کنند؟ و هم به دلیل حفظ هویت دینی و آموزش مذهبی به دانش آموزان دموکراسی، قوانین برابری خواهانه در زمینه آزادی زنان و هم‌جنس‌گرایان در جامعه را نفی کنند؟

این پرسش و مسائل مهم دیگری درباره مدارس مذهبی مسیحی و اسلامی در یک تحقیق جامعه شناختی از سوی برنامه نیوزاور (Nieuwsuur) [۱]شبکه دوم تلویزیون هلند مطرح و بررسی شده‌اند. در مستندی که بر مبنای آن تحقیق تهیه و در هفته آخر سپتامبر امسال پخش شد، دست اندرکاران با بررسی نحوه عملکرد معلمان مسلمان و مسیحی رفورماتور[۲]، و با همکاری استادان دانشگاه شیوه تدریس و محتوی دروس دینی آن مدارس را تجزیه و تحلیل کرده‌اند.

طبق اصل اول قانون اساسی هلند همه شهروندان این کشور از حقوق مساوی در جامعه و در برابر قانون برخوردارند و تبعیض بر مبنای مذهب، عقیده، وابستگی سیاسی، نژاد، جنسیت، گرایش جنسی، معلولیت یا هر دلیل دیگری ممنوع است. هم چنین وزارت آموزش، فرهنگ و علم، در این کشور هدف نهایی آموزش را نه فقط تحصیل، بلکه هم چنین استقلال در رای و عمل، آزادی عقیده و آزادی فردی در انتخاب نوع زندگی برای دانش آموزان تعیین کرده است.

مطابق با اصل بیست و سوم قانون اساسی، آموزش و تاسیس انواع مدارس دینی یا غیردینی با نظارت دولت در هلند آزاد است. مدارس ملزم به رعایت موازین حقوق بشری و برابری خواهانه در آموزش دانش آموزان هستند. دولت هلند موظف است هزینه و امکانات کافی برای مدارس را تامین کند و تمام مراکز آموزشی طبق قانون باید به شیوه‌ای دموکراتیک اداره شوند.

آموزش متون دینی در سطح ابتدایی و متوسطه

در هلند به جز مدارس دولتی نزدیک به چهار هزار مدرسه مسیحی در زمینه آموزش ابتدایی و متوسطه فعالیت می‌کنند. در اکثر این ‌مدارس چه کاتولیک و چه پروتستان اگر چه بر هویت مسیحی تاکید می‌شود، اما نحوه آموزش به شیوه‌ای لیبرال و مدرن تدوین شده است.

با این حال در تعدادی از مدارس مسیحی یعنی در ۱۶۸ مدرسه ابتدایی و متوسطه با شصت هزار دانش‌آموز که توسط  پروتستان‌های رفورماتور و کالوینیست اداره می‌شود، تعلیم و تربیت مستقیما و به شدت متاثر از کتاب انجیل و متون دینی از قرن شانزدهم است که به عنوان کلام خدا و حقیقت مطلق آموزش داده می‌شود و شاگردان موظف به اجرای روزانه مراسم دینی هستند.

 از سوی دیگر در هلند ۸۰ مدرسه اسلامی هم با بیش از بیست و دو هزار دانش آموز در شهرهای مختلف این کشور فعالیت دارند. آموزش دروس دینی در این مدارس مبتنی بر آیات قران و فقه اسلامی است. طبق آمار رسمی بیش از ۴۵۰ مسجد در هلند وجود دارد که توسط سه نسل از مهاجران مسلمان اداره می‌شوند.

در تحقیق یاد شده نحوه آموزش دینی فقط در تعدادی از مدارس اسلامی و مسیحی رفورماتور بررسی شده است و به این دلیل که مدیران مسلمان حاضر به مصاحبه نشده و محققان اجازه ورود به مدارس اسلامی را نداشتند، آنها تنها با مطالعه اسناد منتشر شده، کتب درسی و سخنرانی‌های آنلاین تنی چند از معلمان نحوه آموزش اسلامی را بررسی کرده‌اند.   

از نتایج مهم این تحقیق تقابل و ضدیت محتوای دروس دینی با قوانین جاری و ارزش‌های دموکراتیک نهادینه شده در جامعه هلند است. برای مثال بعضی از معلمان مذهبی در هنگام تدریس یا سخنرانی‌ها و جلسه‌های آنلاین خود از موازین مندرج در قانون اساسی هلند مانند آزادی‌های فردی، برابری جنسیتی، حقوق شهروندی و غیره انتقاد کرده و اغلب مُبلغ یک دولت دین محور و نه دولتی برآمده از انتخابات و رای مردم هستند.

بنابراین برای دست‌اندرکاران این پژوهش این پرسش مطرح می‌شود که این مدارس تا چه اندازه در نحوه آموزش دروس دینی به کودکان به محتوای اصول دموکراتیک و حقوق بنیادی شهروندان پای بند هستند؟

به عقیده فردی ویما (Freddy Weima)، رئیس انجمن صنفی مدارس ابتدایی، معلمان موظف هستند که ارزش‌های دموکراتیک را به کودکان آموزش دهند، آنها نه فقط آموزگار بلکه الگو و رُل مدلِ شاگردان خود هستند و چه هنگام تدریس و چه خارج از ساعت کار در مدرسه باید به موازین انسانی مدرن و ضد تبعیض در همه زمینه‌ها پای بند باشند.

 پژوهش‌گرانی که با این تحقیق همکاری کرده اند، معتقدند که نمی‌توان به بهانه تداوم و حفظ هویت مذهبی و قومی، دانش‌آموزان را با افکار و عقایدی تربیت کرد که فرهنگ برابری خواهانه، تساهل‌گرا و مبتنی بر آزادی شهروندان جامعه را زیر سوال می‌برد. برای روشن شدن این موضوع در ادامه به مواردی از آموزش دینی اشاره می‌شود.  

تئوکراسی و نه دموکراسی

در سخنرانی آنلاین یک معلمِ مسلمان، او نظام دموکراسی، رای‌گیری و همه پرسی از مردم را به علت یکسان نبودن بهره هوشی افراد امری بیهوده قلمداد می‌کند، و اسلام را مدافع حکومت دینی و نه دموکراسی می‌داند. هم چنین در مدارس مسیحی مورد بحثِ، برای مثال انقلاب فرانسه به عنوان شورشی دین ستیز تقبیح شده و دست‌آوردهای دموکراتیک آن مردود شمرده می‌شوند. یکی از معلمان مسیحی می‌گوید که تئوکراسی برای ما اصل و شریعت مسیحی مافوق همه امور است. و این بخشی از تعلیم‌های ما به دانش‌آموزان است. تمام دروس و نه فقط دروس دینی باید در پرتو انجیل تدریس شوند. این آموزگاران نگاهی سخت محافظه کارانه به ایمان و آموزش دینی دارند. با تاکید بر توبه از گناهان، ترس از خداوند و تمرکز کامل بر اصول دین در زندگی.  

مخالفت با حقایق علمی و برابری جنسیتی نیز یکی دیگر از مباحث حساسیت برانگیز آموزش دینی در این مدارس است. 

محتوای علمی دروس و تقابل آن با متون مذهبی

یک معلم در مدرسه‌ای مسیحی می‌گوید که طبق آیات کتب مقدس از عمر زمین شش هزار سال می‌گذرد. او تئوری داروین در مورد تکامل را رد می‌کند و حتی درباره وجود و زندگی دایناسورها روی زمین تردید دارد و نمی‌تواند این واقعیت را قطعا بپذیرد.

مخالفت با تئوری داروین در قصه و داستان‌های اسلامی هم تبلیغ می‌شود. مثلا در یک کتاب داستان برای کودکان دبستانی مسلمان آمده است که هدف حامیان این تئوری در علم زیست شناسی، دشمنی با الله بوده و خود داروین هم در آن قصه به شکل میمون نقاشی شده است. به نظر یکی از روان پزشکان مصاحبه شده، این نحوه برخورد با علوم و تدریس آن به دانش‌آموزان نادرست، برخلاف موازین علمی آموزش، و کودکان را دچار سردرگمی می‌کند. چرا که تئوری داروین نتیجه سال‌ها مطالعه و بررسی دقیق گونه‌های جانوری است، در حالی‌که آیات کتب مقدس فاقد هرگونه پشتوانه علمی در این زمینه هستند. به این ترتیب حق فکر کردن و اظهار نظر از کودکان گرفته می‌شود و آنها کورکورانه و از ترس خشم خداوند و یا دشمنی با الله باید هرچه گفته می‌شود را بپذیرند.

تبعیض علیه زنان

در تعلیم و تربیت مسیحی در منابع درسی مورد بحث زنان نمی‌توانند و نباید با مردان برابر باشند. اطاعت زن از مرد مطابق آیات انجیل واجب شرعی است. زنان باید سعی کنند بیشتر به وظیفه مادری و خانه‌داری بپردازند و برای مثال دختران از پوشیدن شلوار( لباسی مردانه) منع شده‌اند. در جشن حجاب مدارس اسلامی هم دختران برای رفتن به بهشت به حفظ حجاب تشویق می‌شوند. آقای معلمی در یک مدرسه اسلامی در شمال هلند معتقد است اگر زنی مسلمان بدون حجاب از خانه بیرون برود، شوهرش وظیفه دارد او را بازخواست کند و در ادامه می‌گوید، اگر مردی با زنی بی‌حجاب ازدواج کند شایسته نیست که او را مرد بنامیم و باید آن مرد را در زمره زنان قرارداد.

یک معلم مسلمان دیگر در جلسه درسی آنلاین می‌گوید:

فرد دیگری که او هم معلم یکی از مدارس اسلامی است در سوشیال مدیا ادعا می‌کند که «فمینیسم یکی از ابداع‌های یهودیان است.» او چهره فمینیست‌های مشهور را با ستاره داوود منتشر کرده و خطاب به زنان مسلمان هشدار می‌دهد که آزادی زنان برای تخریب دین شما ابداع شده و پروژه ای از سوی کفار است.

در این نوع دروس نابرابری میان زن و مرد امری بدیهی و الهی عنوان شده، که در نتیجه اطاعت زن از مرد واجب و چون و چرا در آن ممکن نیست. ترویج چنین اصولی در مدارس و تقابل آن با واقعیت جامعه جز سردرگمی فرهنگی و ارزشی نتیجه دیگری برای شاگردان ندارد.

تقبیح هم‌جنس‌گرایی به عنوان گناه نابخشودنی

هر چند برای بسیاری از مسیحیان هلند هم‌جنس‌گرایی به عنوان یک گرایش طبیعی و انسانی پذیرفته شده و حتی کشیشان هم‌جنس‌گرا در بعضی از مراکز دینی فعالیت دارند، با این حال در مدارس مسیحیان رفورماتور با استناد به کتاب مقدس شاگردان را از رابطه با هم‌جنس خود برحذر می‌دارند تا مورد غضب خداوند قرار نگیرند و به عنوان گناهکار به جهنم نروند.

تعدادی از شاگردان سابق این مدارس در این تحقیق از نداشتن اطلاعات کافی و ترس و وحشت از بیان گرایش جنسی خود در هنگام تحصیل گفته‌اند. سرکوب هویت جنسی به دلیل آموزش مذهبی آنها را دچار مشکلات شدید روحی و روانی کرده است.

 اگر چه این مدارس سرانجام مجبور به اجرای آیین نامه‌های تصویب شده درمورد رفع تبعیض و احترام به هم‌جنس‌گرایان شده‌اند،‌ و باید به دانش‌آموزان بیاموزند که افرادی با گرایش جنسی متفاوت نباید مورد تبعیض قرار بگیرند. با این همه هنوز ازدواج میان زن و مرد به عنوان تنها راه ممکن در آموزش دینی را تبلیغ کرده، و به شاگردان توصیه می‌شود که به دستورات الهی درباره ازدواج عمل کرده و مطابق اصول دین رفتار کنند.

مدارس اسلامی نیز مانند مدارس مسیحی طبق قانون مجبور به رعایت آیین‌نامه‌های رسمی درباره عدم تبعیض و احترام به گرایش جنسی افراد هستند. با این حال معلمان مسلمان بارها در سخنرانی‌های آنلاین خود هم‌جنس‌گرایی را عملی «مطرود، نفرت‌انگیز و پلید» دانسته و آن را تقبیح می کنند. در تصاویر یک کتاب قصه در مدرسه‌ای اسلامی می‌بینیم که پرچم رنگین کمان یا سمبل بین‌المللی هم‌جنس‌گرایان در آتش سوزانده می‌شود. یا در داستانی کودکانه با استناد به قرآن قصه‌ای از قوم لوط بازگو می‌شود که خداوند آنها را به دلیل هم‌جنس‌گرایی به شدت مجازات کرده است. هم چنین بعضی از مدرسان مسلمان در روزهای تعطیل به صورت آنلاین یا حضوری برای ارشاد دانش‌آموزان و تقبیح هم‌جنس‌گرایی جلساتی برگزار می‌کنند.

لاله گل (Lale Gul)، نویسنده جوان و ترک تباری است که با نوشتن رمانی مشهور به نام «می‌خواهم زندگی کنم» علیه تعصب و تربیت مذهبی والدینش عصیان و از طرف آنان طرد شده است. او بارها از سوی اسلام‌گرایان در هلند به مرگ تهدید شده و تحت حفاظت پلیس زندگی می‌کند. لاله چند سال در یکی از مدارس اسلامی در آمستردام تحصیل کرده است. او در یک میزگرد تلویزیونی می‌گوید:

لاله گل در اعتراض به این نوع آموزش دینی می‌گوید:

مجازات بزهکاران

تعدادی از معلمان مسلمان در برنامه‌های آنلاین از مجازات به شیوه اسلامی و شرعی صحبت و دفاع می‌کنند. برای مثال از قطع دست دزدان به عنوان شریعت خداوند و بهترین روش مجازات، و معتقدند که این نحوه مجازات سبب ترس و وحشت افراد خطاکار از نقص عضو، کاهش بزهکاری و تضمین کننده امنیت جامعه خواهد بود.

برخورد با ادیان دیگر

یک معلم مسلمان هنگام تدریس آنلاین می‌گوید که یهودیت و مسیحیت «اصلاً وجود ندارند» و پیروان این ادیان را «کافران» می‌نامد. او تأکید می‌کند که واژه کافر از نظر او توهین‌آمیز نیست و باید با دیگران محترمانه رفتار کرد. اما «هر کس به الله و پیامبر اسلام ایمان ندارد، کافر است.» از نظر این مدرس مسلمانان نباید عید کریسمس را به مسیحیان تبریک بگویند و این عمل را نشانه بی‌احترامی به اسلام می‌داند. البته این فرد هم هنگام انجام این تحقیق حاضر به مصاحبه و توضیح بیشتر نشد. در این تحقیق نظرهای منفی معلمان مسیحی در مورد دین اسلام و مسلمانان هم بررسی شده است. ضدیت با یهودیان به شیوه‌ای غیرمستیقم در متون آموزشی مسیحیان متعصب و هم در قالب داستان‌های تاریخی و مذهبی اسلامی هنگام تدریس به کودکان مطرح می‌شود.

هویت دینی و تقابل ارزش‌ها

تعدادی از مدرسان اسلامی و مسیحی مورد نظر در این تحقیق با استناد به آزادی بیان و دین در هلند حق نشر عقاید دینی برای خود را محترم شمرده و در اعتراض به این بررسی یادآور می‌شوند که هنگام تدریس در مدارس در چارچوب قانون عمل کرده‌اند، و این آزادی را برای خود قائلند که در بیرون از مدرسه مبانی اعتقادی و مذهبی خود را تبلیغ کنند.

 یک متخصص برجسته الهیات به نام عبداله نعیم در این برنامه می‌گوید که آموزه‌های دینی در تربیت کودکان همواره موثر و غالب است و پیام الهی و ارزش‌های دموکراتیک با هم برابر نیستند. او با تاکید بر برتری روان شناختی و عاطفی مذهب با ریشه‌های عمیق در میان دین باوران معتقد است که دولت به هیچ وجه به آن منابع تاثیرگذارِ روان شناختی دسترسی ندارد.  

 پیتر باس، استاد آموزش و پرورش درباره شیوه تدریس در این مدارس و تقابل آن با قوانین جاری می‌گوید که دولت خواهان ترویج ارزش‌های دموکراتیک در مدارس است، اما هم‌زمان با رعایت اصل آزادی دین، با تدوین ایدئولوژی‌های تعصب‌آمیز در برنامه درسی این مدارس مواجه شده است. بنابراین باید نحوه آموزش کودکان را دقیقا بررسی کرد، چون آنها سرمایه مشترک ما در جامعه هستند. بحران هویت، تقابل ارزش‌ها، و به خصوص اختلال در ادغام فرهنگی و اجتماعی نوجوانان مسلمان مهاجر تبار در جامعه، از پیامدهای این نوع آموزش مذهبی است.

تعدادی از نمایندگان پارلمان هلند نیز که به همراه چند استاد دانشگاه با این تحقیق همکاری کرده‌اند، خواهان تطبیق اصل بیست و سوم قانون اساسی با قوانین دیگر و بازنگری در مورد آزادی آموزش دینی در مدارس هستند. آنها هم چنین خواهان بررسی دقیق‌تر محتوای دروس مذهبی و حتی عدم حمایت مالی دولت از این مدارس بوده و معتقدند دانش‌آموزانی که در جامعه‌ای مدرن، مبتنی بر آزادی عقاید و انتخاب فردی زندگی می‌کنند، نباید در مدارسی شبیه نمونه‌های مورد بررسی این تحقیق، تبعیضات ممنوع شده در قانون را تحت پوشش امور الهی و مقدس فرا گرفته و به آن عمل کنند و در نتیجه علیه فرهنگ دموکراتیک جامعه برانگیخته شوند.

پانویس:

[۱] برنامه خبری در ساعت نه و نیم شب کانال دوم تلویزیون هلند، این گزارش مفصل در ۲۹ سپتامبر ۲۰۲۵ از تلویزیون پخش شد.

[۲] در هلند، پروتستان‌های اصلاح‌طلب (reformatorisch) به معنی دین داران مکتب متعصب و سخت‌گیرانه پروتستانی است که در واقع بیشتر پیروان شاخه کالوینیستی مسیحیت هستند.