«چرا کسی نخواست کمی بیشتر درباره‌ افغانستان بداند؟»

نجیبه نوری، خبرنگار افغانستانی، که در سال ۲۰۱۹ به‌عنوان گزارش‌گر ویدیویی برای خبرگزاری فرانسه (AFP) فعالیت می‌کرد، تصمیم گرفت دوربینش را به خانه ببرد و مستندی درباره‌ی مادرش، «حوا»، بسازد؛ ادای احترامی به سال‌ها تلاش و فداکاری زنی که زمینه‌ساز رشد و پیشرفت او شد و به او امکان داد تا به زنی تحصیل‌کرده و مستقل تبدیل شود. با وجود خشونت‌ها و محدودیت‌هایی که هر روز زندگی زنان افغان را تحت‌تأثیر قرار می‌دهد، نجیبه توانست در دل این شرایط، با عشق و استقلال در افغانستان زندگی کند.

ثمره‌ی این تلاش، نخستین مستند بلند نوری با عنوان «حوا» (Writing Hawa) بود که در نخستین نمایش جهانی خود در سی‌وهفتمین جشنواره‌ی بین‌المللی فیلم مستند آمستردام (ایدفا) به نمایش درآمد و موفق شد جایزه‌ی فدراسیون بین‌المللی منتقدان فیلم (فیپرِشی) را از آنِ خود کند.

این مستند، که حاصل پنج سال فیلم‌برداری پیوسته است، ساختاری شبیه به دفترچه‌ای از خاطرات شخصی دارد. نوری خود را هم‌زمان در نقشِ شاهد و راوی قرار می‌دهد و با استفاده از صدای خارج از قاب، روایت را به داستانی درباره‌ی هویت و میراث پیوند می‌زند؛ گفت‌وگویی میان مادر و دختر، گذشته و حال، سنت و جهان مدرن.

مستند «حوا» از یازدهم سپتامبر در سینماهای سراسر هلند به نمایش درآمده است. به همین بهانه، گفت‌وگویی اختصاصی با نجیبه نوری انجام داده‌ام درباره‌ی مسیر پرفرازونشیب مادرش در سوادآموزی و دست‌یابی به استقلال فردی و مالی، سقوط افغانستان و بازگشت طالبان، و این‌که چرا رسانه‌های جهانی همچنان تصویری ناقص و تحریف‌شده از زنان افغان به جهان نشان می‌دهند.

نوری مستندش را این‌گونه توصیف می‌کند:

او درباره‌ی انگیزه‌اش برای ساخت این مستند می‌گوید: «برای من، به‌عنوان دختر او، مهم بود که این قصه را روایت کنم.»

نوری به یاد می‌آورد که «خانه‌تکانیِ زندگیِ حوا» پس از سقوط طالبان در سال ۲۰۰۱، «جانی تازه به او بخشیده بود». تماشای تغییراتی که مادرش در زندگی‌اش ایجاد می‌کرد و اشتیاقش به تجربه‌ی چیزهای تازه، به گفته‌ی نوری، «هم مرا کنجکاو کرده بود و هم هیجان‌زده».

این حسِ نو شدن، اما ناگهان از میان رفت؛ وقتی افغانستان فرو پاشید و، آن‌طور که نوری می‌گوید، «کشور دوباره به طالبان واگذار شد.»

وقتی از او درباره‌ی خروج نیروهای نظامی آمریکا و بازگشت طالبان به قدرت در سال ۲۰۲۱ پرسیدم، نوری گفت: «برای ما یک شکست بزرگ بود، چون تمام آنچه ساخته بودیم، با خاک یکسان شد.»

او این واقعه را شوکی عمیق برای همه‌ی افغان‌ها می‌داند:

سقوط افغانستان، نقطه‌ی آغاز فیلم است، زیر آسمان فرانسه، در سال ۲۰۲۱.

روی نمایی از چشم‌اندازهای پاریس، صدای لرزان نجیبه از کشوری می‌گوید که در عرض چند ساعت فرو پاشید. شاید این همان ‌جایی‌ باشد که بتوان گفت: «آسمان ناگهان به زمین آمد». درست مانند از دست دادن ارتفاع هواپیما در نمای بلند آغازین فیلم، جایی که تماشاگر نمی‌تواند لحظه‌ی گذار از عرش به فرش را تشخیص دهد؛ گویی هیچ فاصله‌ای میان صعود و سقوط وجود ندارد.

نریشن نوری این فروپاشی را با وضوح توصیف می‌کند: روزی در اتاق خبرِ خبرگزاری فرانسه بود و فردای آن، در پروازی اجباری به مقصد فرانسهُ با باری ۹ کیلویی. او می‌گوید چیزهای زیادی را در وطن جا گذاشت، که دردناک‌ترین‌ آن‌ها، فرصت خداحافظی با مادرش، حوا، بود؛ زنی که نوری پنج سال تمام، لحظه‌به‌لحظه مسیر سوادآموزی‌اش را با دوربینش ثبت کرده بود.

این سقوط، البته با سقوطی دیگر همراه است؛ سقوطی از سال ۲۰۲۱ به سال ۲۰۱۹، جایی که نوری مخاطب را به فضای صمیمی خانه‌ی «حوا» در کابل می‌برد، و از لنز دوربین او، شاهد دگرگونی در زندگی حوا می‌شویم. با این‌حال، نمی‌توان از این فکر گریخت که این خانواده، با تصویری که معمولاً از زندگی افغان‌ها در ذهن داریم، متفاوت است: خانواده‌ای روشن‌فکر، با فرزندانی تحصیل‌کرده هم‌چون نجیبه. از آن فضای بسته، خفقان‌آور و زن‌ستیزانه‌ای که رسانه‌ها به جهان نشان داده‌اند، این‌جا خبری نیست. اعضای خانواده، در برابر دوربین، بی‌پیرایه و راحت‌اند، گویی اصلاً حضورش را حس نمی‌کنند.

در پاسخ به این پرسش که آیا هنگام فیلم‌برداری از مادرش با مخالفت برادرانش روبه‌رو شده و آیا مجبور بوده با آن مخالفت‌ها بجنگد، نجیبه می‌گوید: «وقتی شروع به فیلم‌برداری از مادرم کردم، هیچ واکنشی از سر مخالفت از برادرهایم ندیدم.»

او فضای صمیمی و راحتی را که در فیلم میان اعضای خانواده دیده می‌شود، حاصل اعتماد متقابل در روابط خانوادگی‌شان می‌داند و تأکید می‌کند که نزدیکی و رابطه‌ی گرم میان او، برادرانش و حوا نه ساخته‌ی دوربین، بلکه بازتابی از واقعیت زندگی‌شان است.

با این حال، حوا در ابتدا تصور روشنی از پروژه نداشت. نوری می‌گوید:

برای نجیبه، میل مادرش به سوادآموزی در سال‌های میانی زندگی، امری ناگهانی نبود؛ آن خواسته سال‌ها در دلِ حوا ریشه داشت. او می‌گوید:

البته، دلیل دیگری هم وجود داشت: موسی، پدرش؛ مردی چند دهه بزرگ‌تر از حوا که در سیزده‌سالگی با او ازدواج کرده بود. موسی سال‌هاست بیمار است و حوا، علاوه بر بزرگ‌کردن شش فرزند، پرستاری از او را نیز بر عهده داشته است.

نجیبه می‌گوید:

فیلم، بی‌هیچ تعارف، گذشته را به‌عنوان استعاره‌ای روشن و معنادار به تصویر می‌کشد. پدرسالاری، ساختاری که حوا از زمان ازدواج ازپیش‌تعیین‌شده‌اش ناگزیر به زیستن زیر سایه‌ی آن بوده، در فیلم در هیئت مردی سالخورده و ناتوان ظاهر می‌شود؛ مردی که آرام‌آرام در فراموشی فرو می‌رود. در «حوا»، این پدرسالاری است که برای ادامه‌ی حیات، اکنون به حضور یک زن وابسته شده است. و درست در همین نقطه، جایی که اقتدار سنتی رو به افول می‌رود، حوا مجالِ رشد و بازیافتن خود را پیدا می‌کند. نجیبه، مادرش را در حال بازپس‌گیری تکه‌هایی از جوانیِ ازدست‌رفته‌اش نشان می‌دهد؛ تلاشی برای پیوند زدنِ رشته‌های گسسته‌ی نوجوانی و میانسالی، تا چیزی شبیه به زندگیِ دوم شکل بگیرد.

در پاسخ به پرسشی درباره‌ی اهمیت سوادآموزی در افغانستان امروز و این‌که سوادآموزی، مانند تجربه‌ی حوا، تا چه اندازه‌ای می‌تواند زندگی زنان افغان را دگرگون کند، نوری می‌گوید:

در افغانستان امروز، که طالبان و جریان‌های افراطی مذهبی دوباره قدرت گرفته‌اند، سرکوبی سازمان‌یافته علیه زنان در جریان است. تصویر زنان از سطح شهر پاک می‌شود، صدای‌شان خاموش است و چهره‌های‌شان باید زیر پوشش پنهان بماند.

نوری تأکید می‌کند: «زنان افغانستان به‌تنهایی نمی‌توانند کاری از پیش ببرند.»

او این وضعیت را پیچیده‌تر از یک بحران داخلی می‌داند و بر نقش کشورهای دیگر در وضعیت کنونی حقوق بشر در افغانستان انگشت می‌گذارد:

پیش از آن‌که در یک‌سوم پایانی فیلم شاهد بازگشت طالبان به قدرت و آغاز روند حذف سیستماتیک زنان از جامعه باشیم، نوری در دو‌سوم ابتدایی فیلم می‌کوشد تصویری واقعی‌تر و چندلایه‌تر از زنان افغان ارائه دهد؛ تصاویری که فاصله‌ی زیادی دارند با کلیشه‌هایی که غرب سال‌ها از زنان افغانستان ساخته و بازتولید کرده است.

نوری در این‌باره می‌گوید:

او ادامه می‌دهد:

نوری از بی‌توجهی جهان غرب به پیچیدگی‌های واقعیت افغانستان انتقاد می‌کند: «چرا کسی نخواست کمی بیشتر درباره‌ی افغانستان بداند؟»

او بخشی از این مسئله را ناشی از تأثیر سنگین رسانه‌ها و بخشی دیگر را نتیجه‌ی نگاه فیلم‌سازان غیر‌افغان می‌داند که از بیرون، و اغلب با دیدی تک‌بعدی، درباره‌ی افغانستان فیلم ساخته‌اند.

نوری تأکید می‌کند که تجربه‌ی خبرنگاری چشمان او را به این واقعیت گشوده است: «کار خبرنگاری، به‌نوعی چشمان من را باز کرد.»

از نوری پرسیدم که آیا فکر می‌کند تصاویری که در رسانه‌ها و فیلم‌های غربی از زنان افغانستان بازنمایی می‌شود، و حالا به‌عنوان تصویر غالب در جست‌وجوهای اینترنتی ظاهر می‌شوند، حاصل فرصت‌طلبی و منفعت‌جویی‌ست؟

او پاسخ می‌دهد:

او اضافه می‌کند که تجربه‌ی ساخت «حوا» او را به این باور رسانده که داستان‌های افغانستان باید توسط خود افغان‌ها روایت شود:

نجیبه نوری درباره‌ی پروژه‌ی آینده‌اش می‌گوید در حال کار روی مستندی است که فیلم‌برداری آن نزدیک به ۹ سال طول کشیده و پیش از آغاز ساخت «حوا» شروع شده است.

او توضیح می‌دهد:

نوری می‌گوید امسال مشغول ادامه‌ی فیلم‌برداری این مستند است و قصد دارد سال آینده تدوین آن را با همکاری افسانه سالاری (تدوین‌گر و ‌نویسنده‌ی مشترک «حوا») آغاز کند.