آموزش در کانون توجه: فوروم اجتماعی ۲۰۲۵ شورای حقوق بشر سازمان ملل در ژنو

ژنو – فوروم اجتماعی ۲۰۲۵

نشست دو روزه فوروم اجتماعی شورای حقوق بشر سازمان ملل، در ۳۰ و ۳۱ اکتبر ۲۰۲۵ در ژنو، با محور «سهم آموزش در تحقق حقوق بشر» برگزار شد. در این نشست، نقش آموزش در عدالت اقلیمی، اجتماعی و فرهنگی، و نیز پیوند آن با حقوق مدنی و سیاسی، در هر دو روز پررنگ بود

در افتتاحیه نشست، آنیتا پیپان (هم‌ریاست فوروم اجتماعی) و کلودیا فوئنتس خولیو (نایب‌رئیس شورای حقوق بشر) سخنرانی کردند و پیام ویدئویی فولکر ترک، کمیسر عالی حقوق بشر، پخش شد.

در نخستین پنل، گزارشگر ویژه حق بر آموزش، مدیر دفتر ژنو یونسکو، رئیس سازوکار کارشناسان حق بر توسعه و یک فعال جوان جامعه مدنی، نقش آموزش در تحقق حقوق اقتصادی و اجتماعی، عدالت اقلیمی و حق بر توسعه را بررسی کردند.

در محور «آموزش برای حقوق مدنی – آزادی، ایمنی و پاسخگویی»، مسائلی چون تضمین آموزش در بحران‌ها به‌مثابه اقدام نجات‌بخش، آزادی دین و باور و آزادی آکادمیک مطرح شد. در همین محور، شاهین هلاّلی خیاوی، مدیر نهاد حقوق بشر مردم آذربایجان در ایران، در بخش نخست سخنان خود گفت: «دهه‌هاست که فعالان مدنی، فرهنگی و دانشجویی ترک آذربایجانی در ایران به‌صورت مسالمت‌آمیز برای تحقق حقوق بنیادی خود، از جمله حق آموزش به زبان مادری و حفظ هویت تاریخی و فرهنگی‌شان تلاش کرده‌اند. این مطالبات چیزی فراتر از عدالت نیست؛ بلکه دقیقاً در چارچوب تعهدات بین‌المللی جمهوری اسلامی ایران، از جمله میثاق بین‌المللی حقوق اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی قرار دارد. با این حال، دولت ایران به‌جای گفت‌وگو و پاسخگویی، رویکرد امنیتی و جرم‌انگارانه نسبت به این مطالبات مدنیِ مشروع اتخاذ کرده است. امنیتی‌سازی حقوق زبانی و فرهنگی، سبب تضعیف حافظه تاریخی و فرسایش تنوع فرهنگی شده و حس تعلق جمعی میلیون‌ها شهروند ترک آذربایجانی را از بین برده است. بازداشت‌های خودسرانه، تعلیق از کار، محرومیت از تدریس و سانسور بیان هنری، آموزش را از یک «حق» به یک «ابزار کنترل» تبدیل کرده است.»

او افزود: «نظام آموزشی‌ای که به تنوع زبانی و فرهنگی احترام بگذارد، نه تهدیدی برای انسجام ملی، بلکه پایه‌ای برای عدالت و همبستگی اجتماعی است.» او در پایان دو مطالبه مشخص را مطرح کرد:

۱) دولت جمهوری اسلامی ایران باید اصل ۱۵ قانون اساسی و تعهدات بین‌المللی خود را به‌طور کامل اجرا کرده و آموزش زبان مادری برای ترک‌های آذربایجانی را تضمین کند.

۲) سازوکارهای نظارتی سازمان ملل متحد ـ‌ از جمله کمیته حقوق اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی و گزارشگران ویژه ـ باید دولت ایران را برای پایبندی به تعهدات خود در زمینه حقوق زبانی و فرهنگی، و ارائه گزارش‌های منظم درباره روند اجرای آن‌ها، تحت پیگیری و فشار قرار دهند.

در محور «آموزش برای حقوق فرهنگی – تنوع، حافظه و تعلق»، شاهین هلاّلی خیاوی، رئیس نهاد حقوق بشری مردم آذربایجان در ایران (اَهراز)، در سخنرانی دوم خود تأکید کرد که میلیون‌ها شهروند ترک آذربایجانی ساکن ایران همچنان با محدودیت‌های ساختاری در برخورداری از حقوق فرهنگی خود مواجه‌اند. به‌رغم آن‌که آذربایجانی‌ها یکی از بزرگ‌ترین گروه‌های اتنیکی ـ زبانی کشور را تشکیل می‌دهند، حق آموزش به زبان مادری برای آنان اجرا نمی‌شود، در حالی‌که اصل ۱۵ قانون اساسی و اسناد معتبر حقوق بین‌المللی این حق را صراحتاً به رسمیت می‌شناسند.

او گفت زبان و فرهنگ ترک‌های آذربایجانی در مدارس، دانشگاه‌ها، رسانه‌ها و نهادهای دولتی نادیده گرفته می‌شود. انتخاب نام‌های ترکی نیز در بسیاری مواقع مجاز شمرده نمی‌شود و در نتیجه، کودکان از دسترسی به خدمات مهم و اساسی، مانند خدمات درمانی و دیگر حقوق بنیادین، برای مدت‌های طولانی محروم می‌مانند. فعالان مدنیِ مطالبه‌گر این حقوق نیز به شکل مستمر با نظارت امنیتی، سانسور، فشار، تهدید و بازداشت‌های خودسرانه مواجه‌اند. این سیاست‌ها پیامدهای مستقیم بر انسجام اجتماعی دارد: حذف و نادیده‌گیری تنوع زبانی و فرهنگی، حس تعلق اجتماعی را در میان میلیون‌ها شهروند تضعیف کرده و به فرسایش حافظه و سرمایه فرهنگی آنان منجر شده است.

شاهین هلاّلی خیاوی تأکید کرد که به‌رسمیت‌شناسی و آموزش تنوع زبانی و فرهنگی، نه تهدیدی برای وحدت ملی، بلکه شرط لازم برای تقویت همبستگی اجتماعی و ایجاد احساس تعلق پایدار است. او از دولت ایران خواست تعهدات مندرج در قانون اساسی و تعهدات پذیرفته‌شده در چارچوب حقوق بین‌الملل را اجرا کرده و نظام آموزشی را از سازوکار حذف‌کننده به بستری برای شمول، کرامت و تعلق مشترک تبدیل کند.

در دومین روز، نقش آموزش در تحقق حقوق اقتصادی ـ اجتماعی و نیز حقوق سیاسی و مشارکت شهروندی ادامه یافت. در میزگرد «آموزش برای حقوق اقتصادی – اجتماعی»، کارشناسان از نهادهای بین‌المللی، دانشگاه‌ها و جامعه مدنی، از جمله NORRAG، Education International، دانشگاه San Diego State و Humanity First، آموزش را برای دسترسی منصفانه به منابع، مشارکت اقتصادی، حق کار شایسته، سلامت روان جوانان در عصر فناوری و فراگیری برای افراد دارای معلولیت ضروری دانستند. پیام ویدئویی از فلسطین نیز بر نقش آموزش در تاب‌آوری زنان و جوانان در مخاصمات تأکید کرد.

در محور «آموزش برای حقوق سیاسی»، شهروندی دموکراتیک، حق تعیین سرنوشت ملت‌های بومی، برابری جنسیتی، رفع تبعیض و نقش دانشجویان و دانشگاهیان در مشارکت سیاسی مطرح شد. دو نشست ویژه «آموزش حقوق بشر برای و با کودکان» و «برای و با جوانان» نیز برگزار شد و در آن، دانش‌آموزان و دانشجویان دیدگاه‌های خود درباره ساخت آینده‌ای عادلانه‌تر و پایدارتر را تشریح کردند.

نشست پایانی به جمع‌بندی توصیه‌ها درباره «آینده آموزش حقوق بشر» اختصاص یافت و سخنرانانی از مکانیسم کارشناسان حق بر توسعه، جامعه مدنی، دانشگاه‌ها و شبکه‌های عدالت مالیاتی، موضوعاتی چون آموزش برای صلح و همکاری بین‌المللی، عدالت بین‌نسلی، فناوری و حق بر آموزش در فضای دیجیتال و نیز اهمیت تأمین مالی پایدار برای حق آموزش را مطرح کردند.

این رویداد با اجراهای هنری درباره حق آموزش و نمایش ویدئوهایی از ابتکارهای میراث ناملموس، از جمله قوم میائو، پایان یافت.