به مناسبت روز جهانی حقوق بشر: انتشار پیشنویس «نقشه دادخواهی؛ راهنمای عدالت انتقالی برای ایران»
پلتفرم جاستیداد به مناسبت روز جهانی حقوق بشر (۱۰ دسامبر) راهنمای عدالت انتقالی برای ایران را منتشر کرد. به گفته تدوینکنندگان، این سند تلاشی جامعهمحور است تا بستر گفتوگو و هماندیشی برای طراحی فرایندها و نهادهای ضروری، مانند کمیسیون حقیقتیاب و دیوان کیفری تخصصی، را جهت گذار به جامعهای مبتنی بر حقیقت، عدالت و حقوق بشر در ایران فراهم سازد.
بخش حقوق
به مناسبت روز جهانی حقوق بشر پلتفرم جاستیداد پیشنویس سندی ۱۴۹ صفحهای با عنوان «نقشه دادخواهی؛ راهنمای عدالت انتقالی برای ایران» را منتشر کرد. به گفته جاستیداد، این راهنما تلاشی است برای آماده سازی بستر گفتوگو و هماندیشی درباره فرایندها و نهادهای ضروری که بتوانند در آینده مسیر حقیقت و عدالت در ایران را هموار سازند.
«جاستیداد»، یک پلتفرم مستقل تخصصی و آموزشی در حوزه عدالت انتقالی است که از سال ۲۰۲۲ فعالیت خود را از طریق یک صفحه اینستاگرام آغاز کرده است. این پلتفرم یک سازمان ثبت شده رسمی نیست و توسط تیم کوچکی از کنشگران فعالان رسانهای و حقوقدانان مستقل اداره میشود.
بنا بر تعریف ارائه شده از سوی این پلتفرم:
عدالت انتقالی به مجموعهای از فرایندهای حقیقتیابی، دادرسی کیفری منصفانه، جبران آسیبها، به خاطر سپاری و بازسازی ساختاری گفته میشود که جوامع پس از دورههای نقض گسترده و نظاممند حقوق بشر و جنایتهای بینالمللی نظیر جنایت علیه بشریت برای گذار به جامعهای دموکراتیک و مبتنی بر حقوق بشر و کرامت انسانی به کار میگیرند.
جاستیداد عنوان میکند که «نقشه دادخواهی؛ راهنمای عدالت انتقالی برای ایران» با تکیه بر همین چارچوب و با نگاه جامعه محور تلاش میکند اصول فرایندها و نهادهای لازم برای چنین گذاری را توضیح دهد.
به گفته تدوینکنندگان این راهنما شرایط ملتهب کنونی ایران انباشت زخمها و خشمهای فروخورده فضای بیاعتمادی و تجربه دههها نقض حقوق بشر و تبعیضهای نهادینه بحث درباره عدالت انتقالی را به یک نیاز جدی بدل کرده است. این راهنما میکوشد تصویری روشن از معیارهای پذیرفته شده جهانی نهادهایی ارائه کند که برای کشف و بیان حقیقت اجرای عدالت قضایی و پیشگیری از تکرار نقضها در دوران گذار و پساگذار ضروری هستند؛ از شیوه طراحی دادسراها و دادگاههای کیفری تخصصی تا کمیسیونهای حقیقتیاب، اقدامهای معطوف به جبران آسیبها، تشکیل قوه قضائیه مستقل و تغییر قوانین و نهادهایی که موجب نقض نظاممند حقوق مردم شدهاند.
بنا بر اعلام جاستیداد، تدوینکنندگان با استناد به پژوهشهای عملی و تجربههای جهانی یادآور شدهاند که پایان یک نظام سرکوبگر به خودی خود به معنای پایان بیعدالتی و ستم نیست؛ و اگر قوانین و ساختارهایی که زمینهساز نقض حقوق بشر بودهاند مورد تحول جدی قرار نگیرند و نهادهای رسیدگی منطبق با حقوق بینالملل شکل نگیرند چرخه تبعیض سرکوب و مصونیت میتواند در قالبهای جدیدی بازتولید شود.
راهنمای ارائه شده از سوی جاستیداد میکوشد بحث عدالت انتقالی را بر پایه ارزشهایی چون تکثرگرایی، همه شمولی، مشارکت محوری، غیر مرکزگرایی، نگاه تقاطعی به تبعیضها و تعهد به تحولات ساختاری به گفتوگویی مبتنی بر تجربه و دانش تبدیل کند. این راهنما در عین حال تأکید دارد که عدالت انتقالی تنها زمانی معنا پیدا میکند که جامعه مدنی و متخصصان رشتههای مختلف نقش محوری و مؤثر در شکلگیری و پیشبرد آن در کنار احزاب و گروههای سیاسی داشته باشند.
راهنمای منتشر شده شامل چه بخشهایی است؟
نسخه منتشر شده این پیشنویس در وبسایت جاستیداد علاوه بر مقدمه و توضیح روش کار، شامل فصل «چارچوب مفهومی عدالت انتقالی»، فصل «الگوهای نقض جدی حقوق بشر در ایران» و دو فصل مفصل درباره دو رکن «کشف و بیان حقیقت» و «اجرای عدالت» است.
فصل «چارچوب مفهومی عدالت انتقالی» توضیح میدهد که گذار تنها تغییر قدرت سیاسی نیست، بلکه بازسازی رابطه جامعه با عدالت، حافظه جمعی و ساختارهای تبعیضآمیز نابرابر و جنایتآفرین است. در این چارچوب عدالت به صورت «پیوستار» در نظر گرفته میشود؛ از عدالت کیفری و ترمیمی تا عدالت جنسیتی، اجتماعی اقتصادی و محیط زیستی. با تأکید بر اینکه تجربه و خواستهای زنان و همه گروهها و جوامع آسیب دیده و تحت تبعیض باید در مرکز این تصویر قرار گیرد.
فصل «کشف و بیان حقیقت» توضیح میدهد که حق دانستن و بیان حقیقت فقط گردآوری شواهد و اطلاعات نیست، بلکه شامل به رسمیت شناختن رنج افراد و جوامع آسیب دیده، ثبت قبح نقض حقوق بشر و جنایت در حافظه جمعی و تعهد به تکرار نشدن نیز هست. این فصل با توجه به تنوع سیاسی، اتنیکی فرهنگی زبانی دینی و مذهبی و تجربههای زیسته در ایران بر ضرورت طراحی سازوکارهای حقیقتیابی آگاه و متعهد به این تنوع تاکید میکند.
این فصل کمیسیون حقیقتیاب را به عنوان یکی از نخستین نهادهای ضروری گذار معرفی میکند؛ نهادی که باید با مشورت عمومی و هماندیشی جمعی طراحی و تشکیل شود. ماموریت و دامنه صلاحیت موضوعی تاریخی و جغرافیایی آن شفاف و منطبق با نیازهای جوامع ذینفع باشد و از اختیارات تحقیقاتی کافی برخوردار باشد تا بتواند با تحقیقات جامع، برگزاری جلسات استماع، گزارشدهی، آرشیو عمومی اسناد و سازوکارهای پیگیری توصیهها، حق دانستن حقیقت را برای آسیبدیدگان و کل جامعه تضمین کند. همچنین این فصل با استناد به معیارهای پذیرفته شده جهانی توضیح داده است که اعضا و کادر اجرایی کمیسیونهای حقیقتیاب باید بر اساس چه صلاحیتهایی و از طریق چه فرایندهای شفاف و مشارکتی با رعایت توازن جنسیتی و توجه به تنوع اتنیکی انتخاب شوند.
فصل «اجرای عدالت» تشکیل یک دیوان کیفری تخصصی برای رسیدگی به جنایتهای بینالمللی در ایران را به عنوان یکی از مهمترین نهادهای دوران گذار پیشنهاد میکند؛ دیوانی مستقل از ساختار قضایی جمهوری اسلامی شامل دادسرا و شعب قضایی تخصصی و طراحی شده بر اساس استانداردهای بین المللی و الگوهای موفق کشورهای دارای تجربه گذار. این فصل نشان میدهد که در ایران آینده رسیدگی قضایی عادلانه به جنایتهای علیه بشریت و سایر جنایتهای گذشته بدون تأسیس چنین نهاد تخصصی ممکن نیست. از جمله مواردی که در این فصل به شکل مقدماتی معرفی شده اند عبارتند از معیارهای مرتبط با انتخاب قضات بازپرسها و دادستانها آیین دادرسی کیفری تعیین حدود صلاحیت معیارهای الویتبندی سازوکارهای مشارکت آسیبدیدگان همکاری جامعه مدنی و بینالمللی و تضمین استقلال نهادی. عناصری که همگی برای شکستن چرخه مصونیت و پیشبرد عدالت ضروری هستند.
فصل «زمینه سازی در دوران پیش از گذار» نیز به اقدامهایی میپردازد که میتواند از همین امروز برای تقویت مستندسازی، حمایت از دادخواهان، ایجاد زبان مشترک در حوزه عدالت انتقالی و آمادهسازی نهادهای مدنی انجام شود.
فصلهای «جبران آسیبها»، «به خاطر سپاری»، «تضمینهای تکرار نشدن» با رویکرد مشابه مشارکتی در آینده تدوین و منتشر خواهند شد.
فرایند مشارکتی و نقش بازخوردها
پیشنویس راهنما حاصل یک فرایند آموزشی و مشارکتی گسترده است که از سالهای ۲۰۲۳ و ۲۰۲۴ در قالب دو دوره آموزشی عدالت انتقالی و با حضور بیش از ۸۰۰ فعال مدنی حقوقدان و پژوهشگر آغاز شد. نسخه اولیه راهنما توسط مدرسان دوره تهیه شد و سپس در اختیار ۱۶۰ دانشجوی منتخب قرار گرفت تا بازخوردهای خود را ارائه کنند.
در ادامه فرایند باز تدوین و توسعه پیشنویس با تمرکز بر تقویت تخصصی محتوا و بازآرایی ساختار آن پیش رفت. در این مرحله تیم تدوین با تکیه بر تجربه گسترده در مستندسازی نقضهای حقوق بشر در ایران و با بررسی دهها راهنما و سند تخصصی پیشنویس را باز طراحی و تکمیل کرد.
پس از این مرحله نسخههای پیشنویس در نشستهای متعدد با دادخواهان، فعالان حقوق بشر ،گروههای تحت تبعیض، حقوقدانان، پژوهشگران و سایر متخصصان و همچنین ارسال ایمیل به آنها به بحث گذاشته شد و صدها بازخورد زبانی مفهومی و محتوایی در متن اعمال شد.
دعوت به مشارکت؛ این متن باز و زنده است
به گفته جاستیداد، تدوینکنندگان تأکید دارند که سند ارائه شده، متنی نهایی نیست و برای تضمین چند صدایی و تبدیل شدن به سیاستهای راهبردی و برنامههای اجرایی به مشارکت گسترده جامعه نیاز دارد. انتشار این نسخه به صورت پیشنویس دعوتی است از دادخواهان، آسیبدیدگان و فعالان حقوق زنان، جوامع اتنیکی تحت تبعیض، اقلیتهای دینی و مذهبی، کودکان، اعضای جامعه همجنسگرا، دوجنسگرا، ترنس و بینا جنسی، پناهندگان و مهاجران، افراد دارای معلولیت، کارگران و گروههای صنفی و همچنین وکلا و حقوقدانان، فعالان محیط زیست، روزنامهنگاران، دانشگاهیان، پژوهشگران، متخصصان پزشکی و رواندرمانی، هنرمندان، نویسندگان و سایر گروههای اجتماعی تا متن را بخوانند نقد کنند و در شکلگیری نسخههای بعدی و آغاز ابتکارهای جمعی برای عدالت انتقالی نقش آفرین باشند.
فرم آنلاین بازخورد در وبسایت جاستیداد در دسترس است و امکان انتشار شفاف بازخوردها نیز فراهم شده است.
در وبسایت جاستیداد بخشی از محتوای دو دوره آموزشی عدالت انتقالی و مجموعهای از متون و ویدئوهای آموزشی در دسترس عموم قرار دارد.
نظرها
نظری وجود ندارد.