حضور «تخیلی» جمهوری اسلامی در نمایشگاه کتاب فرانکفورت

نمایشگاه کتاب فرانکفورت که هر سال به مدت پنج روز برگزار می‌شود، از نظر تعداد ناشران و بازدیدکنندگان در جهان مقام اول را دارد. یکی از دلایل اهمیت این نمایشگاه حضور نویسندگان مطرح از سراسر جهان است. افزون بر این برای ناشران فرصتی فراهم می‌شود که در جریان آخرین تحولات صنعت نشر قرار بگیرند و در سمینارهایی شرکت کنند. نمایشگاه کتاب فرانکفورت هر سال ادبیات یک کشور را در مرکز توجه قرار می‌دهد. در سال ۲۰۱۳ موضوع نمایشگاه کتاب فرانکفورت برزیل است.

با وجود آنکه به برگزاری نمایشگاه کتاب فرانکفورت در سال ۲۰۱۳ هنوز دو ماه باقی مانده، اما چند و چون حضور ایران در این نمایشگاه همچنان مبهم است.

حضور مبهم ایران در شصت و پنجمین نمایشگاه کتاب فرانکفورت

شصت و پنجمین نمایشگاه بین‌المللی کتاب فرانکفورت هم امسال در روزهای نوزدهم تا بیست و سوم مهرماه در شهر فرانکفورت آلمان با حضور چند هزار ناشر از سراسر جهان برگزار می‌شود.

علی اسماعیلی، سرپرست معاونت فرهنگی وزارت ارشاد به خبرگزاری شبستان گفته که امسال ایران ۲۴۰ متر فضا در اختیار خواهد داشت و اظهار امیدواری کرده که ایران نسبت به سال‌های قبل حضور بهتر و مؤثرتری در نمایشگاه کتاب فرانکفورت داشته باشد.

اما به‌نظر می‌رسد نحوه حضور ایران همچنان با آشفتگی و نابسامانی درآمیخته. محمود آموزگار، دبیر اتحادیه ناشران و کتابفروشان تهران یک روز مانده به آخرین روز ماه ژوئن از پایان یافتن مهلت ارسال کاتالوگ این نمایشگاه تا روز سی‌ام ژوئن خبر داده بود.

در این کاتالوگ می‌بایست نام شرکت‌کنندگان درج می‌شد، اما اسماعیلی پیش از آن در پاسخ به اینکه چرا برای ارسال کاتالوگ عجله نمی‌کند، گفته بود: «کاتالوگ بحث مهمی است، در پی معرفی سایت خانه کتاب هستیم که بسیار هم جامع است.»

این در حالی است که مدیر عامل اتحادیه ناشران و کتابفروشان تهران چند روز پیش از نهم تیرماه، یعنی آخرین مهلت ارسال کاتالوگ نمایشگاه گفته بود: «تا چند روز دیگر کاتالوگ نمایشگاه فرانکفورت بسته می‌شود، ولی اطلاعات ناشران ایرانی هنوز ارائه نشده.»

گفته‌های پرتناقض مسئولان

از سوی دیگر اظهارات ضد و نقیض مسئولان در مورد وضعیت و شرایط شرکت در این نمایشگاه، ابهامات نسبت به این موضوع بیشتر کرده است.

اسماعیلی پیش از این در مورد حضور خبرنگاران ایرانی در این نمایشگاه گفته بود: «ابتدا به فکر شما خبرنگاران بودیم.»

عظیمی، مدیر عامل مؤسسه نمایشگاه‌های فرهنگی اما اعلام کرد: «به دلیل بالابودن هزینه‌ها، نمی‌توانیم هزینه خبرنگاران را هم تأمین کنیم.»

وی با یادآوری اینکه مبلغ قرارداد نمایشگاه فرانکفورت قبلی را هنوز مؤسسه نمایشگاه‌های فرهنگی از وزارت ارشاد دریافت نکرده‌، گفته بود: «تلاش داریم تا افرادی را همراه ببریم که در حوزه اجرایی گرداننده‌اند یا مسئولیتی در نمایشگاه دارند.»

با وجود آنکه علی اسماعیلی به فراهم آوردن شرایط برای حضور ناشران خصوصی در نمایشگاه فرانکفورت امسال اشاره کرده بود، اما همچنان وضعیت ناشران شرکت‌کننده مشخص نیست.

با این‌حال عظیمی گفت: «هیچ تعهدی به ناشران برای حضور قطعی آن‌ها در نمایشگاه فرانکفورت نداریم.»

وی تأکید کرد که نه تنها همه هزینه‌های سفر بر عهده خود ناشران خواهد بود، بلکه حتی دریافت روادید قطعی را هم ضمانت نمی‌کنند.

وی با بیان اینکه «سیاهی‌لشکر همراه خود نمی‌بریم»، گفت: «ناشران باید دارای آثاری فاخر باشند؛ آثاری که در زمره کتاب سال و فصل قرار داشته و در حد ارایه به دیگر کشور‌ها باشند.»

این نوع نگاه به انتخاب ناشران باعث شده که برای ناشران خصوصی و مستقل، از سوی دولت امکانات تسهیلی فراهم نشود و بیشتر ناشران دولتی در نمایشگاه کتاب فرانکفورت حاضر شوند که خود باعث ضعیف شدن موقعیت ایران در این نمایشگاه می‌شوند.

فهمیه فرسایی، داستان‌نویس ساکن آلمان در این مورد گفته است: «اغلب ناشران ایرانی که در این نمایشگاه شرکت می‌کنند، وابسته به دولت هستند و اصولاً ناشران مستقل آلمانی، در این نمایشگاه با احتیاط از کنار این غرفه‌ها رد می‌شوند، چه رسد به اینکه با آنان وارد مذاکره و داد و ستد فرهنگی هم بشوند.»

رانت دولتی برای ادبیات حکومتی

مؤسسه نمایشگاه‌های فرهنگی و وزارت ارشاد در روزهای آماده‌سازی کاتالوگ، اعلام کردند آثار ارزشمندی که از سوی خانه کتاب و بنیاد ادبیات داستانی ایرانیان و نشر تکا تولید شده در شصت و پنجمین نمایشگاه بین‌المللی کتاب فرانکفورت ارائه می‌شود.»

همچنین وزارت ارشاد اعلام کرده بود که درصدد است در غرفه ایران نویسندگان شاخص و متعهد ادبیات انقلاب را معرفی کند و تأکید کرده که قرار است نویسندگانی که انتخاب می‌شوند، نمودی از وضعیت جامعه «ادبی و متعهد» ایران باشند.

از سویی نگاهی به آمار کتاب‌های ارائه شده از سوی ایران در نمایشگاه سال گذشته نشان می‌دهد که تنها ۷۰۰ عنوان کتاب از سوی وزارت ارشاد برگزیده شده بود. این درحالی است که در ایران سالانه حدود ۶۵ هزار عنوان کتاب منتشر می‌شود. با اینکه سال گذشته به ادبیات کودک توجه ویژه شده بود، اما بخش کودک غرفه ایران در حالی با نمایش بیش از ۳۵۰ عنوان کتاب دائر شد که به گفته محمدتقی حق‌بین، یکی از اعضای باسابقه انجمن فرهنگی ناشران کتاب کودک و نوجوان، مؤسسه نمایشگاه‌های فرهنگی ایران هیچ تماسی با انجمن فرهنگی ناشران کتاب کودک به عنوان تنها نماد تخصصی این حوزه نداشته و با ناشران کودک هم مذاکره نکرده است.

اما حضور ایران در نمایشگاه کتاب فرانکفورت با همه سخت‌گیری‌ها و محدودیت‌ها، حتی مورد انتقاد بسیاری از نویسندگان و فعالان فرهنگی نزدیک به حکومت هم قرار گرفته است.
امسال محمد حسنی، مدیر عامل بنیاد ادبیات داستانی ایرانیان، با انتقاد از حضور در این نمایشگاه گفت: «بنیاد ادبیات داستانی اگر بودجه هم داشت در نمایشگاه کتاب فرانکفورت شرکت نمی‌کرد، چون هزینه‌ای که ما در این‌گونه برنامه‌ها صرف می‌کنیم، هنگفت است.»

رضا امیرخانی، نویسنده هم که سال گذشته از شرکت‌کنندگان در نمایشگاه کتاب فرانکفورت بوده، پیش از آن گفته بود: «مشکل ما این است که سازوکار حضور در نمایشگاه بین‌المللی کتاب فرانکفورت را نمی‌شناسیم، خیال می‌کنیم می‌رویم و غرفه می‌گیریم و سوار کار می‌شویم.»

حضور بی‌ثمر ایران

در سال‌های گذشته هم ایران در نمایشگاه کتاب فرانکفورت حضوری مؤثر و پرثمر نداشت. افزون بر آشفتگی‌ها و نابسامانی مدیریت فرهنگی و رویکردهای سلبی، به دلیل عدم رعایت قانون کپی رایت در ایران، ناشران جهانی هم به ناشران ایرانی رغبتی نشان نمی‌دهند.

بدهی ۵۵ هزار یورویی ایران به نمایشگاه کتاب فرانکفورت، ایران را از شرکت در این نمایشگاه در سال ۲۰۱۱ ایران محروم کرد و مسئولان نمایشگاه، غرفه ایران را با دیواری مسدود کرده بودند.

هرچند مسئولان وزارت ارشاد در آن زمان اعلام کردند که ایران به دلیل مشکلات اداری مریوط به روادید نتوانست در نمایشگاه کتاب فرانکفورت شرکت کند، اما این موضوع واکنش‌های بسیاری را در میان ناشران و اهالی کتاب ایجاد کرد. مسئولان وزارت ارشاد در پاسخ به همه این اعتراضات گفتند که حضور نیافتن بهتر از حضور بوده و خسارتی هم پرداخت نخواهد شد.

به نظر می‌رسید عدم صدور ویزا برای مسافران نمایشگاه و حضور نیافتن در فرانکفورت، باعث ادعای خسارت از سوی مسئولان نمایشگاه شده بود.

پیش از آن محسن پرویز، معاون فرهنگی سابق وزارت ارشاد در گفت‌وگو با خبرگزاری مهر اعلام کرده بود: «خسارت حاضر نشدن ایران در نمایشگاه کتاب فرانکفورت و مسدود شدن غرفه کشورمان رقمی بالغ بر ۵۵ هزار یورو، هزینه اضافه به کشور تحمیل کرده است.»

پس از آن بهمن دری، معاون فرهنگی وزارت ارشاد اعلام کرد که خسارت پرداخت نخواهد شد، چون خسارتی در کار نیست.

با این‌حال سال گذشته مسئولان وزارت ارشاد اعلام کردند که بالاخره این خسارت پرداخت شده و ایران باز هم می‌تواند در نمایشگاه کتاب فرانکفورت شرکت کند.

در نمایشگاه شصت و چهارم که خسارت چند هزار یورویی پرداخت شد و مسئولان سفارت آلمان هم وعده صدور ویزا برای مهمانان ایرانی نمایشگاه را داده بودند، جز چند نفر از مسئولان وزارت ارشاد و چند تن از نویسندگان همسو با این وزارتخانه، هیچ نویسنده دیگری که معرف ادبیات مستقل ایران باشد در آن حضور نیافت.

بازار مکاره و گردش در آلمان

در واقع سال گذشته گروه ایرانی سی نفره به جز افرادی چون علی اسماعیلی، معاون فرهنگی وزارت ارشاد، داریوش رضوانی، مشاور معاونت فرهنگی ارشاد، علی اللهیاری، مدیر کل اداره کتاب، علی اکبر اشعری، رئیس باغ کتاب و چند ناشر، تنها رضا امیرخانی و مصطفی رحماندوست به عنوان نویسندگان ایرانی در نمایشگاه کتاب فرانکفورت حضور یافتند.

البته حضور همین افراد هم بی‌حاشیه نبود. مصطفی رحماندوست پس از این سفر به خبرگزاری مهر گفت: «من در نمایشگاه فرانکفورت از ۱۸ نفر از مسئولان وزارت ارشاد حاضر در نمایشگاه خواستم که به انگلیسی برای من سؤالی بپرسند و آن‌ها قادر نبودند.»

این موضوع در اخبار ۲۰: ۳۰ شبکه دو سیما هم پخش شد و پس از آن محمد عظیمی، مدیرعامل مؤسسه نمایشگاه‌های فرهنگی و مسئول غرفه ایران به این سخنان واکنش نشان داد و گفت که تنها چهار نفر از مدیران وزارتخانه به عنوان نماینده نمایشگاه کتاب تهران و با مسئولیت و مأموریت مشخص در فرانکفورت حضور داشته و همه آن‌ها هم حداقل به یک زبان خارجی مسلط بوده‌اند.
این موضوع در حالی عنوان شد که در اخبار ۲۰: ۳۰ تعداد این افراد ۱۰ الی ۱۵ نفر ذکر شده بود و نگاهی به لیست ۳۰ نفره مسافران فرانکفورت هم نشان می‌دهد که تعداد مدیران وزارت ارشاد در این لیست حداقل ۱۵ نفر بوده است.

این خبر در حالی منتشر شد که دکتر شیخ عطار، سفیر ایران در آلمان با انتقاد از وضعیت مسئولان شرکت‌کننده و نحوه حضور ایران در نمایشگاه فرانکفورت در سال ۲۰۱۱ گفته بود: «این‌ها فکر می‌کنند نمایشگاه بازار مکاره است. این‌ها یک کلمه زبان خارجی بلد نیستند و مترجم حرفه‌ای با خود نمی‌آورند و به نظر می‌رسد بیشتر برای گردش می‌آیند.»

همچنین گزارش‌های منتشرشده در این نمایشگاه نشان می‌داد که کتاب‌های عرضه شده از سوی ایران بیشتر در حوزه ادبیات کلاسیک ایران بوده است و خبری از کتاب‌های نویسندگان شناخته شده معاصر نبوده و هیچ نویسنده ایرانی مستقلی هم در این نمایشگاه شرکت نکرده است.

رضا امیرخانی که سال گذشته همراه با هیأت ایرانی در نمایشگاه کتاب فرانکفورت شرکت کرده، گفته بود: «چه حضور جمهوری اسلامی ایران در این نمایشگاه پررنگ باشد، چه کم‌رنگ، ما قاعده بازی در نمایشگاهی مثل فرانکفورت را نمی‌دانیم و تا آن را نفهمیم خیلی تفاوتی در وضع ما ایجاد نمی‌شود.»