احیای طبقه دوم میدان نقشجهان؛ فرصت یا تهدید برای میراث جهانی؟
نادر افراسیابی ـ مدیرعامل صندوق احیا از دستیابی به توافق نهایی برای اجرای طرح فرهنگی در طبقه دوم میدان تاریخی نقشجهان خبر داد. کنشگران میراثفرهنگی نسبت به مداخله در هویت بصری و تاریخی این اثر جهانی هشدار میدهند و موفقیت طرح را منوط به نظارت دقیق، حداقل مداخله و شفافیت کامل میدانند، در غیر این صورت خطر تخریب جبرانناپذیر این نماد هویت ملی جدی است.
نادر افراسیابی
میدان نقش جهان و اصرار مسئولان برای تغییر کاربری طبقه دوم این مهمترین بنای تاریخی به جای مانده از صفویه
مدیرعامل صندوق توسعه صنایعدستی و فرش دستباف و احیا و بهرهبرداری از اماکن تاریخی و فرهنگی از دستیابی به توافق نهایی برای اجرای طرح فرهنگی در طبقه دوم میدان تاریخی نقشجهان خبر داده است، برزین ضرغامی اعلام کرد که تکلیف سرمایهگذار بهطور کامل مشخص شده است. او اظهار امیدواری کرد که با شروع عملیات اجرایی بتوان شاهد شکلگیری «یک فعالیت فرهنگی ماندگار» بود که هم بهعنوان الگویی موفق در صیانت و بهرهبرداری از اماکن تاریخی مطرح شود و هم زمینهساز توسعه اینگونه اقدامات در سایر بخشهای مجموعه نقشجهان گردد.
مرمت شامل بازسازی سازههای فرسوده، تقویت پایهها و ایجاد فضاهای فرهنگی مانند نمایشگاه یا کارگاه صنایعدستی، بدون تغییر در نمای خارجی یا تزئینات صفویست.
این طرح بیش از ۲۰ سال است که مطرح بوده. معلوم نیست طبقه دوم میدان نقش جهان به چه شرکت خصوصی در قبال فقط ۳۰ میلیارد تومان واگذار شده است.
بنا به گزارش خبرگزاری ایرنا تا پیش از این بناهای تاریخی اصفهان از جمله میدان نقشجهان توسط یک شرکت تعاونی وابسته به اداره کل میراث فرهنگی اصفهان به نام «سیاحان اصفهان» به سرمایهگذاران اجاره داده میشد اما مدیرکل سابق میراث فرهنگی اصفهان برای شفافیت بیشتر در خرج کَردِ درآمد بناهای تاریخی، برخی از آنها را به صندوق احیا داد تا با شفافیت بیشتر، آنها را برای واگذاری به بخش خصوصی به مُزایده بگذارد. این شفافیت در مورد واگذاری طبقه دوم میدان نقش جهان در سطح رسانهای وجود ندارد. آن هم به این دلیل آشکار که طبعاً شفافیت واقعی فراتر از اعلام «توافق نهایی» است. شفافیت مستلزم افشای اسناد و جزئیاتی است که امکان ردیابی، نظارت و ارزیابی عمومی را فراهم کند. علاوه بر این سکوت رسانهای در مورد طرف قرارداد (با وجود حساسیت فوقالعاده اثر)، خود نشانهای قوی از عدم شفافیت کافی است.
میدان نقشجهان اصفهان، یکی از مهمترین میادین تاریخی جهان و نمادی کلیدی از معماری و شهرسازی دوره صفوی، در اوایل قرن هفدهم میلادی به دستور شاه عباس اول بهعنوان هسته جدید پایتخت طراحی و ساخته شد و در سال ۱۳۵۸ به عنوان یکی از نخستین آثار ایران در فهرست میراث جهانی یونسکو ثبت گردید. این میدان با ابعاد حدود ۵۶۰ در ۱۶۰ متر و مساحتی نزدیک به ۹۰ هزار مترمربع، الگویی کمنظیر از برنامهریزی شهری است که قدرت سلطنتی (کاخ عالیقاپو)، قدرت دینی (مساجد امام و شیخ لطفالله) و قدرت اقتصادی (سردر قیصریه و بازار) را در فضایی هماهنگ گرد هم آورده و محل برگزاری آیینهای رسمی، جشنها، رژهها و فعالیتهای روزمره تجاری بوده است. یونسکو ارزش جهانی برجسته آن را به دلیل ترکیب یکپارچه زیباییشناسی، کارکرد، نمادپردازی سیاسی، اصالت مصالح و تزئینات و تأثیر عمیق بر هویت فرهنگی ایران میداند. امروزه این میدان همچنان کارکرد گردشگری، فرهنگی، مذهبی و تجاری خود را حفظ کرده و طرحهای مرمتی و احیایی آن زیر نظارت دقیق نهادهای ملی و بینالمللی انجام میشود تا یکپارچگی و اصالت تاریخی آن محافظت گردد.
وقتی پای چنین اثری بهعنوان مهمترین میدان تاریخی کشور در میان است، انتظار میرود کوچکترین جزئیات با دقت اطلاعرسانی شود.
احیای فرهنگی یا مداخله در هویت تاریخی میدان نقشجهان؟
میدان نقشجهان دارای حجرههای دوطبقه در پیرامون خود است که طبقه دوم آن عمدتاً بهصورت انباری یا بلااستفاده رها شده و فاقد کاربری فعال بوده است. «احیای طبقه دوم» به معنای مرمت ساختاری، بازسازی و ایجاد کاربری فرهنگی در بخشی از این طبقه (از مسجد شیخ لطفالله تا انتهای ضلع جنوبی) است با این هدف که به فضای فرهنگی ـ گردشگری تبدیل شود.
امیر کرمزاده، مدیرکل میراثفرهنگی، گردشگری و صنایعدستی استان اصفهان، در گفتوگو با «پیام ما» بر قانونی بودن فرایند واگذاری بخشی از طبقه دوم میدان نقشجهان به بخش خصوصی تأکید کرد و گفت که این واگذاری طبق قانون زیر نظارت صندوق توسعه صنایعدستی و احیا انجام شده است. به گفته او، طرح پیشنهادی طی حدود یک سال و نیم گذشته، پس از بررسی در بیش از ۱۰ جلسه تخصصی شورای فنی صندوق با حضور کارشناسان خبره و حتی بازدید میدانی اعضا از محل، به تصویب رسیده و محدوده اجرای آن (فاصله میان مسجد امام تا مسجد شیخ لطفالله) بهطور دقیق تعیین شده است. کرمزاده اعلام کرد که عملیات مرمت این بخش از امروز توسط بخش خصوصی و زیر نظر مستقیم صندوق آغاز میشود، با رعایت کامل ضوابط میراثی، و هدف نهایی ایجاد یک مجموعه کاملاً فرهنگی است که احیای فضاهای مجاور مانند کاروانسرای پشت مسجد شیخ لطفالله و نقشخانه را نیز شامل میشود. او همچنین تاکید کرد که هیچگونه تأسیسات مخرب یا کاربری آسیبرسان به ساختار تاریخی مجاز نیست، فعالیتهای پذیرایی و خدماتی به طبقه پایین منتقل خواهد شد و فضای طبقه دوم صرفاً به فعالیتهای فرهنگی اختصاص مییابد.
مهدی جعفری نوگرایی، کنشگر میراثفرهنگی، با در گفتوگو با «پیام ما» با ابراز تأسف از شنیدن خبر واگذاری طبقه دوم میدان نقش جهان به بخش خصوصی تأکید کرد که این فضا در طول تاریخ خود کاربری مشخصی نداشته و همین نبود کاربری، بخشی از هویت معماری و بصری میدان بوده است.
این پروژه در بهترین حالت، یک فرصت پُرریسک و در بدترین حالت، یک تهدید قریبالوقوع است. تبدیل تهدید به فرصت، منوط به یک تغییر بنیادین در روند کار است: متوقف کردن شتاب برای اجرا، و اولویت دادن به شفافسازی کامل، گفتوگوی واقعی با جامعه تخصصی منتقد، و طراحی یک مکانیزم نظارتی غیردولتی و قدرتمند. بدون این تغییر، مسیر حاضر بیشتر به سرنوشت مسجد جامع عتیق شباهت دارد تا به یک الگوی موفق جهانی.
به گفته جعفری، طبقه دوم میدان نقشجهان نه یک فضای خالی برای تعریف عملکرد جدید، بلکه عنصری مکمل در نظام تقارن، ریتم بصری و نقطه طلایی این میدان به شمار میرود و هرگونه تعریف کاربری، حتی اگر با عنوان فرهنگی باشد، به معنای مداخله در این نظام ظریف و تاریخی است.
مهدی جعفری نوگرایی تأکید دارد که واگذاری بناهای متروکه و دورافتاده مانند بسیاری از کاروانسراها، هرچند با نقدهایی همراه بوده، از منظر ضرورت حفظ بنا قابلتوجیه است، اما میدان نقشجهان بهعنوان اثری جهانی و قلب تاریخی، فرهنگی و هویتی ایران، در هیچ سطحی با این بناها قابلقیاس نیست. او با استناد به تجربههای ناموفق واگذاری اماکن تاریخی به بخش خصوصی، مانند تبدیل بخشی از کاخ عالیقاپو به کافیشاپ، واگذاری طبقه زیرین مسجد شیخ لطفالله یا محوطه کاخ چهلستون، هشدار میدهد که سپردن فضاهای تاریخی شاخص به فعالیت بخش خصوصی، حتی زیر عنوان فرهنگی، بهتدریج ذائقه عمومی را تغییر میدهد، منظر تاریخی را تخریب و تجربه اصیل بازدیدکننده را تضعیف میکند. به گفته جعفری، گردشگری که از هزاران کیلومتر دورتر برای دیدن میدان نقشجهان به اصفهان میآید، انتظار مواجهه با تصویری اصیل و تاریخی دارد، نه چادرها، بازارچهها و کاربریهایی فاقد پیوست فرهنگی متناسب؛ او میپرسد چه پیوست فرهنگیای میتواند قویتر از خود بازار تاریخی ۴۰۰ساله نقشجهان باشد؟
این کنشگر میراثفرهنگی هشدار میدهد که چندمدیریتی، نبود پاسخگویی شفاف و اولویت دادن به نگاه درآمدزایی بر حفاظت، ممکن است سرنوشتی مشابه آنچه برای مسجد جامع اصفهان در میدان عتیق و برخی بناهای شاخص دیگر اصفهان رخ داده، برای طبقه دوم میدان نقشجهان رقم بزند؛ سرنوشتی که بازگشت از آن عملاً ممکن نخواهد بود.
فرصت پرریسک یا تهدید قریبالوقوع؟
مسئولان میراث فرهنگی توجه ندارند که احیای یک اثر تاریخی لزوماً به معنای پر کردن همه فضاهای آن با فعالیت نیست؛ گاهی حفاظت هوشمندانه و بدون مداخله، بزرگترین خدمت به میراث گذشتگان است.
این پروژه در بهترین حالت، یک فرصت پُرریسک و در بدترین حالت، یک تهدید قریبالوقوع است. تبدیل تهدید به فرصت، منوط به یک تغییر بنیادین در روند کار است: متوقف کردن شتاب برای اجرا، و اولویت دادن به شفافسازی کامل، گفتوگوی واقعی با جامعه تخصصی منتقد، و طراحی یک مکانیزم نظارتی غیردولتی و قدرتمند. بدون این تغییر، مسیر حاضر بیشتر به سرنوشت مسجد جامع عتیق شباهت دارد تا به یک الگوی موفق جهانی.
نظرها
نظری وجود ندارد.