جایزه آقاخان برای بازار تبریز و چهار طرح دیگر

برندگان دوازدهمین دوره جایزه معماری آقاخان در سال ۲۰۱۳ طی مراسمی در روز ششم سپتامبر در شهر لیسبون در پرتغال معرفی شدند. پروژه مرمت بازار تبریز جزو برندگان این جایزه معتبر معماری است. به جز بازار تبریز، چهار پروژه دیگر در میان برندگان این دوره هستند: مرکز جراحی قلب «سلام» در شهر خارطوم سودان، باز زنده‌سازی مرکز تاریخی شهر بیرزیت در فلسطین، پروژه زیرساخت های شهری در شهر رباط در مراکش و همچنین یک گورستان اسلامی در شهر آلتاش در اطریش.

جایزه معماری آقاخان که در سال ۱۹۷۷ پایه‌گذاری شده است، هر سه سال یک‌بار به تعدادی از طرح‌های برگزیده در زمینه معماری، شهرسازی، مرمت بناهای تاریخی و معماری منظر داده می‌شود. این طرح‌ها باید بتوانند در پاسخ‌گویی به نیاز جوامع مسلمان در نقاط مختلف دنیا تأثیرگذار باشند. جایزه معماری آقا خان برخلاف بسیاری از جوایز دیگر فقط به طرح‌ها و پروژه‌های بزرگ، مدرن و پرخرج اختصاص ندارد بلکه می‌تواند حتی به ساده‌ترین خانه‌های خشتی و گلی نیز اهداء شود که در طراحی آن‌ها خلاقیت و نوآوری به کار رفته و باعث ارتقاء کیفیت زندگی مردم، محیط زیست و جوامع شهری و روستایی می‌شوند.

جایزه یک میلیون دلاری معماری آقاخان که بین پنج پروژه برنده تقسیم می‌شود، فقط به طراح یا معمار آن پروژه تعلق نمی‌گیرد، بلکه شهرداری‌ها، استادکاران معمار و بنا، سفارش‌دهندگان طرح، سازندگان و مهندسان نیز می‌توانند در آن سهیم باشند. در این زمینه هیئت داوران می‌تواند متناسب با هر پروژه تصمیم‌گیری کند. از ۳۶ سال گذشته تاکنون ۱۱۰ طرح برنده این جایزه شده‌اند و بیش از ۸۰۰ پروژه ساختمانی مستند‌سازی شده است.

اعتباری دیگر برای بازار تبریز

بازار تبریز که در فهرست میراث جهانی یونسکو نیز به ثبت رسیده است، اکنون جایزه معماری آقاخان را به خاطر طرح مرمتش به دست آورده است. در مراسم اهدای این جایزه تعدادی از مسئولان پروژه و همچنین سید محمد بهشتی از سوی سازمان میراث فرهنگی ایران شرکت کرده بودند.

مجموعه بزرگ بازار تبریز که حدود هزار سال پیش ساخته شد برای سده‌ها به عنوان اصلی‌ترین مرکز تجاری شهر به فعالیت خود ادامه داده و هم‌‌اکنون نیز کانون بسیاری از فعالیت‌های بازرگانی در این شهر بزرگ ایرانی است. این مجموعه در دهه‌های گذشته بر اثر عوامل مختلف طبیعی و انسانی رو به فرسایش گذاشت و بسیاری از فضاها، راسته‌ها، کاروانسرها و تیمچه‌های آن آسیب‌های کوچک و بزرگی را متحمل شدند. برای مرمت و احیاء این ساختار بسیار بزرگ که حدود ۲۷ هکتار وسعت دارد و پنج و نیم کیلومتر نیز طول آن است، یک ساختار مدیریتی کارآمد طراحی شد که دربرگیرنده صنوف اصلی بازار، شهرداری تبریز و سازمان میراث فرهنگی و گردشگری ایران بود. در فاز نخست این طرح، بخش دولتی حدود ۸۵ درصد از بودجه و بازاریان نیز حدود ۱۵ درصد آن را تأمین کردند. اما در بخش‌ بعدی، بازاریان که با اهمیت و ارزش فعالیت‌های مرمتی و حفاظتی در بازار تبریز آشنا شده بودند، حدود ۹۰ درصد از بودجه مورد نیاز برای پروژه را تأمین کردند.

هیئت داوران جایزه آقاخان طرح مرمت بازار تبریز را به عنوان مثالی برجسته از هماهنگی و همکاری میان تمام بخش‌های ذینفع در یک پروژه مرمتی شایسته دریافت این جایزه دانست. این پروژه همچنین توانسته است اهمیت حضور و سرمایه‌گذاری بخش غیردولتی و استفاده ‌کنندگان از فضاهای تاریخی را در طرح‌های مرمتی به خوبی نشان دهد. پروژه مرمت بازار تبریز که از سال ۲۰۰۰ آغاز شده است تاکنون موفق شده فضاهای بسیاری را در بازار تبریز مرمت و احیاء کند و به ارتقاء کیفیت زیرساخت‌ها و خدمات عمومی در این بازار بزرگ یاری رساند.

به جز بازار تبریز طرح‌ها و پروژه‌های دیگری در ایران و در دوره‌های پیشین موفق به کسب این جایزه شده‌اند. در نخستین دوره جایزه معماری آقان در سال ۱۹۸۰ طرح مرمت هشت بهشت، عالی‌قاپو و چهل ستون در اضفهان برنده این جایزه شد. معمار این طرح اوجنیو گالدیری از سوی مؤسسه شرق‌شناسی ایتالیا بود. در سال ۱۹۸۶ نیز طرح شهر جدید شوشتر که طراح آن کامران دیبا بود این جایزه را به دست آورد. در سال ۲۰۰۱ طرح باغ فردوسی در تهران و همچنین پروژه مرمت و استفاده از تعدادی از ساختمان‌های تاریخی در استان‌های یزد و اصفهان برنده این جایزه شدند. نادر خلیلی، طراح و معمار ایرانی، در سال ۲۰۰۴ توانست این جایزه را به خاطر طراحی هوشمندانه خانه‌ها و سرپناه‌هایی با استفاده از کیسه‌های شن کسب کند.

امسال به جز طرح مرمت بازار تبریز، طرح یک خانه مسکونی در شهر محلات ایران نیز در فهرست ابتدایی نامزدها قرار گرفته بود ولی نتوانست در رأی‌گیری نهایی در میان پنج طرح برگزیده قرار گیرد. یک مدرسه در شهر هرات افغانستان نیز که معماران ایتالیایی آن را طراحی کرده بودند در میان نامزدهای این جایزه حضور داشت.

در کنار بازار تبریز، طرح باز زنده‌سازی مرکز تاریخی شهر بیرزیت فلسطین نیز توانست نظر هیئت داوران را به خود جلب کند و یکی از پنج برنده سال ۲۰۱۳ باشد. این طرح که اجرای آن پنج سال طول کشیده است از یک سوی مرکز تاریخی این شهر فلسطینی را که رو به ویرانی بود نجات داد، از سوی دیگر برای افراد محلی شغل و درآمد ایجاد کرد و همچنین توانست باعث رونق فنون و صنایع سنتی که رو به فراموشی بودند شود.

در طراحی مرکز جراحی قلب «سلام» در شهر خارطوم نیز ایده‌های کاملاً مدرن در کنار روش‌های سنتی به‌گونه‌ای به کار گرفته شده اند که بتوانند یک معماری پایدار و سازگار با محیط زیست و اقلیم گرم این شهر آفریقایی را فراهم کنند. برای اسکان کارکنان این مرکز بزرگ نیز کانتیر‌های بدون استفاده با خلاقیت بسیار به کار گرفته شده است.

هیئت داوران همچنین پروژه زیرساخت‌های شهری در شهر رباط، مراکش را به دلیل ارائه الگویی مناسب برای چنین طرح‌هایی به ویژه در شهرهایی که سرعت رشد بالا دارند، شایسته دریافت جایزه دانستند. گورستان اسلامی در شهر آلتاش اطریش نیز که از طراحی باغ الهام گرفته و با دیوارهای بتنی قرمز رنگ ساخته شده است به نیازهای یک جامعه مسلمان مهاجر در این شهر اروپایی پاسخ می‌گوید.

۹ داور بین‌المللی از کشورهای مختلف داوری این دوره از جایزه معماری آقاخان را بر عهده داشتند. ریاست هیئت داوران برعهده داوید آجایه معمار تانزانیایی‌الاصل ساکن بریتانیا بود. جایزه توسط یک کمیته راهبردی اداره می‌شود که ریاست آن بر عهده شخص آقا خان است. در این دوره افرادی همچون نورمن فاستر، معمار سرشناس بریتانیایی، محسن مصطفوی، معمار ایرانی ساکن آمریکا، و فرشید موسوی، معمار ایرانی ساکن بریتانیا نیز جزو کمیته راهبردی جایزه بودند. مدیریت جایزه نیز بر عهده فرخ درخشانی است.

مراسم اعلام برندگان سال ۲۰۱۳ در قلعه تاریخی سائو ژرژ در شهر لسیبون پرتغال برگزار شد. این قلعه در سده دوازدهم توسط مورها یا مسلمانان شمال آفریقا که بر منطقه وسیع آندلس حکومت می‌کردند ساخته شد.

آقا خان که خود در این مراسم حضور یافته بود در سخنانی ضمن اشاره به سابقه این جایزه گفت که گرچه ریشه‌های آن در توجه به وضعیت معماری اسلامی نهفته است، اما این جایزه خود را متعهد به روح پلورالیسم و تکثرگرایی می‌داند. به گفته آقا خان، این جایزه همچنین در پی پاسخ دادن به این پرسش است که چگونه معماری اسلامی می‌تواند از یک‌سو ارزش‌های تداوم فرهنگی را در برگیرد و از سوی دیگر به نیازهای جوامعی که به سرعت تغییر می‌کنند پاسخ گوید؟ امام شیعیان اسماعیلی در این مراسم ضمن تمجید از پیشینه تاریخی پرتغال افزود که شبه جزیره ایبریا (شامل پرتغال، اسپانیا، جبل الطارق و آندورا) در گذشته شاهد حضور و شکوفایی یکی از تکثرگراترین جوامع بشری در تاریخ بوده است؛ جایی که خانه مسیحیان و یهودیان و در عین حال بخشی از یک امپراتوری اسلامی بود.

در همین زمینه:

یازدهمین دوره جایزه معماری آقاخان