اقلیت‌ها و چالش هویت و توسعه در ایران
محسن کاکارش- چالش‌های پیش روی اقوام و اقلیت‌ها در ایران در حال تبدیل شدن به مساله‌ای «سخت و بدخیم» است. آیا ممکن است تغییری اساسی و معنادار برای بهبود وضعیت اقلیت‌ها ایجاد شود؟
محسن کاکارش
مساله اقلیت‌ها در ایران همواره از بحث‌برانگیزترین موضوع‌های رسانه‌ای است و رویدادهایی مانند وعده‌های حسن روحانی، رئیس جمهوری ایران، برای بهبود وضعیت اقلیت‌ها و انتخاب علی یونسی به‌عنوان مشاور رئیس جمهوری در همین حوزه، واکنش فرهنگستان زبان فارسی به تدریس زبان‌های غیر فارسی، اعتراض برخی شهرهای آذربایجان به برنامه «فتیله» و نخستین تجربه آموزش زبان کردی در مدارس شهر سقز، مسائل مربوط به اقلیت‌ها را بیشتر در کانون توجه قرار داده‌اند.
با وجود این اتفاق‌ها، آیا می‌توان توقع تغییری اساسی و معنادار را برای بهبود وضعیت اقلیت‌ها داشت؟
این در حالی است که بر اساس یکی از آخرین خبرهایی که در روز‌های گذشته در رسانه‌های داخلی ایران منتشر شد، علی کریمی‌مله، عضو گروه علوم سیاسی دانشگاه مازندران در «هشتمین نشست از گفت‌وگوهای راهبردی مرکز بررسی‌‌های استراتژیک ریاست‌جمهوری» گفته است، مساله اقوام در ایران در حال تبدیل شدن به مساله‌ای «سخت و بدخیم» است.
چالش هویت
به گفته علی کریمی‌مله، ۳۳ نهاد و دستگاه دولتی و حکومتی درگیر سیاست‌گذاری‌های قومی در ایران هستند که عملکرد آن‌ها «هم‌افزا» نیست و در مواردی «خنثی‌کننده» یکدیگر نیز هستند.
کریمی‌مله گفته است که این ساختار سیاست‌گذاری قومی در ایران کنونی با توجه به شناسه‌های حکمرانی و ماهیت مطالبات قومی، استعداد بدخیم شدن دارد و فعلا علائمی از بدخیمی را با خود حمل میکند.
با وجود تفاوت در نوع اعتراض‌ها و نحوه طرح مطالبات در مناطق آذربایجان، کردستان، بلوچستان و ...، کارشناسان حقوق اقلیت‌ها بر نوعی «خودآگاهی اتنیکی» در این مناطق انگشت می‌گذارند.
به گفته این استاد علوم سیاسی دانشگاه مازندران، طبق یک نظرسنجی درباره «نسبت هویت محلی و ملی» در سال ۱۳۹۳ هجری خورشیدی با حجم نمونه ۱۵ هزار نفر در سطح کشور، برای ۵۷.۲ درصد پاسخگویان «هویت محلی بر هویت ملی» اولویت دارد، ۳.۵ درصد بی‌نظر بوده‌اند و فقط ۳۹.۳ درصد اعلام کرده‌اند که برای آن‌ها «هویت ملی بر هویت محلی» اولویت دارد.
یوسف عزیزی بنی‌طرف ،فعال حقوق عرب‌ها در ایران، درباره این مباحث به رادیو زمانه می‌گوید: «جنبش‌‌های ملی و قومی در مناطق مختلف ایران پس از انقلاب به شکل مساله‌ای حاد وجود داشته، اما حکومت در آن زمان ساز و کار فکری و نرم‌افزاری در اختیار نداشت. پس از تشکیل نهادهای پژوهشی، استراتژیک و امنیتی، شروع کردند به ارزیابی وضعیت جنبش‌ها در مناطق اقلیت‌نشین ایران.»
عزیزی بنی‌طرف به فراز و فرودهای این جنبش‌ها در ایران اشاره میکند و می‌گوید که پس از دوم خرداد و روی کار آمدن محمد خاتمی، مساله اقلیت‌ها صورتی علنی‌تر به‌خود گرفت.
به گفته او در دوره‌های مختلف انتخابات رئیس جمهوری و مجلس، کاندیداهایی که بیشتر بر مساله هویت در این مناطق تاکید کرده‌اند، رای بیشتری به دست آورده‌اند. او دلیل اینکه حسن روحانی در مناطقی مانند کردستان و سیستان و بلوچستان بیشترین میزان رای را به خود اختصاص داد، وعده‌هایی می‌داند که به عنوان کاندیدا، برای بهبود وضعیت اقلیت‌ها در این مناطق داده بود.
نقی محمودی، حقوقدان هم در پیوند با آن‌چه در پیش آمد، به رادیو زمانه می‌گوید: «بعضی کارشناسان دولتی و اعضای هیات علمی دانشگاها، گاهی بحث‌هایی را در ارتباط با توسعه و توجه به مسائل ملی عنوان می‌کنند و فرض‌های مختلفی را مطرح می‌کنند. با توجه به آمارها و نظرسنجی‌های موجود (نسبت به مساله هویت)، حساسیت خیلی زیاد است. ولی ما یک حرکت سازنده، فراتر از نوشته و حرف متاسفانه شاهد نبوده‌ایم.»
او در ادامه می‌گوید: «آقای روحانی در انتخابات ریاست جمهوری با توجه به اطلاعاتی که کارشناسان خودشان در اختیارش می‌گذارند و نبض آن مناطق را هم در دست دارند، به میان مردم آذربایجان آمد و یک سری شعار و وعده داد. مثلا گفت در عرض صد روز موضوع دریاچه ارومیه را در راس امور خودم قرار می‌دهم و نخواهم گذاشت دریاچه ارومیه خشک شود یا اینکه فرهنگستان زبان و ادب ترکی تاسیس خواهم کرد.»
توسعه و مرکزگرایی
برخی پژوهشگران، استان‌های مختلف ایران را بر اساس میزان توسعه به سه دسته توسعه یافته، کمتر توسعه یافته و توسعه نیافته یا مرکز-پیرامون تقسیم می‌کنند. این تحقیقات نشان داده تقریبا بیشتر استان‌هایی که اقلیت‌ها در آن سکونت دارند ،جزو مناطق پیرامونی یا توسعه نیافته یا کمتر توسعه یافته هستند.
علی کریمی‌مله در نشست مورد اشاره، به نظرسنجی‌ای درباره «احساس عدالت قومی» در ایران اشاره کرده و گفته است: « ۴۹.۶ درصد پاسخگویان پاسخ داده‌اند که از نظر آن‌ها عدالت بین اقوام مختلف در ایران رعایت نمی‌شود، ۵.۸ درصد اعلام کرده‌اند نظری ندارند و ۴۴.۶ درصد گفته‌اند که عدالت در بین اقوام مختلف ایرانی رعایت می‌شود. این آمار برای جامعه‌ای که رویکرد انسجام‌گرا دارد چندان مطلوب نیست، چرا که پایداری توسعه نیز زمانی حاصل می‌شود که گستره وسیع‌‌تری از گروه‌هایی را که احساس عدالت می‌کنند، در برگیرد.»
نقی محمودی اما می‌گوید که مطالبات اقلیت‌ها از یک خواست صرفا زبانی گذشته و علاوه بر مساله زبان، مردم از تبعیض‌های اقتصادی هم رنج می‌برند و در صدد رفع آن هستند تا از مرکزگرایی جلوگیری شود. این مردم می‌خواهند دست‌کم ثروتی که از آن مناطق به دست می‌آید، برای خود این مناطق هم مورد استفاده قرار بگیرد.
وعده‌های روحانی
حسن روحانی از همان آغاز کارزار انتخاباتی توجه ویژه‌ای به مشکلات اقلیت‌ها در ایران نشان داد.
او در بند چهارم بیانیه شماره سه خود که در ۱۰ بند تنظیم شده بود و به حقوق اقلیت‌ها اختصاص داشت، وعده داده بود که در راستای اجرای بند ۱۵ قانون اساسی، زبان‌های مادری ایرانیان مانند کردی، ترکی و بلوچی به‌طور رسمی در مدارس و دانشگاه‌ها تدریس خواهند شد. در تیرماه سال ۱۳۹۳، برای نخستین بار تدریس زبان و ادب کردی در قالب کتابی درسی به عنوان ضمیمه کتاب فارسی دوره اول متوسطه، در مدارس شهرستان سقز در استان کردستان آغاز شد.
بر اساس گزارش تارنمای روحانی‌سنج، حسن روحانی در جریان سفر مرداد ماه سال ۱۳۹۴ به استان کردستان، از اجرای مصوبه تدریس رشته زبان و ادبیات کردی در دانشگاه کردستان در سال تحصیلی آینده خبر داد. در پایان همان ماه نیز رشید قربانی، مدیرکل آموزش و پرورش استان کردستان از اختصاص بخشی از کتاب ادبیات فارسی پایه اول تا سوم دوره متوسطه دوم به مطالب کردی خبر داده بود.
یوسف عزیزی بنی‌طرف، اتفاقاتی را که در پیوند با زبان مادری کردستان افتاده، مثبت ارزیابی میکند، اما می‌گوید: «این اتفاق‌ها در برابر مطالباتی که این ملیت‌ها خواستار آن هستند، ریز محسوب می‌شوند. این ملیت‌ها خواستار تدریس به زبان مادری‌شان هستند. کلاس کردی در دانشگاها‌ی کردستان برای کردها در جای خود مثبت است ولی به نوعی انحراف از اصل ماجرا و مطالبات این مردمان است.»
او می‌گوید که اقلیت‌ها خواستار تحصیل کودکان به زبان مادری‌شان از همان آغاز دوران ابتدایی هستند و هر چه این مساله به تاخیر بیفتد، به زیان موضوع تحصیل در جوامع اقلیتی ایران است.
طبق گزارش‌های موجود، میزان بالایی از بی‌سوادی و ترک تحصیل دانش‌آموزان، مربوط به استان‌ها و مناطق پیرامونی ایران است.
نقی محمودی اما بعید می‌داند وضعیتی مشابه آن‌چه در کردستان اتفاق افتاده، برای آذربایجان هم پیش بیاید. او علت این امر را مساله جمعیت مردم ترک و میزان حساسیت این منطقه به موضوع هویت ترکی بر‌می‌گرداند. به باور او آقای روحانی یک سیاست‌مدار کارکشته جمهوری اسلامی با پیشینیه امنیتی است که به آسانی تن به چنین خواست‌هایی نمی‌دهد.
یوسف عزیزی بنی‌طرف و نقی محمودی معتقدند که جدا از اینکه اراده‌ای جدی برای حل موضوع اقلیت‌ها در آقای روحانی وجود ندارد، مخالفت‌هایی هم در خارج از دولت با مطالبات گروه‌های مختلف ملی و قومی می‌شود.
از عهده یونسی چه برآمد؟
در دولت یازدهم برای نخستین بار، رئیس جمهوری مشاوری ویژه برای امور اقوام و اقلیت‌ها تعیین کرد. علی یونسی، وزیر اطلاعات دوران ریاست جمهوری محمد خاتمی عهده‌دار این پست شد و اعلام کرد که می‌خواسته مسئولیت کاری را بپذیرد که از عهده دیگران برنیاید، چون او پیشنهاد حسن روحانی را برای پست وزیری اطلاعات نپذیرفته بود. یونسی اما انگار نه تنها نتوانسته است تغییری چشم‌گیر در وضعیت اقلیت‌ها در ایران ایجاد کند، بلکه مدتی است حضورش هم در رسانه‌ها احتمالا به دلیل انتقاداتی که از او می‌شود، کمتر شده است.
تارنمای روحانی‌سنج نوشته است که مصاحبه‌ها و طرح مباحثی در مورد جایگاه اقلیت‌های قومی/ ملی و مذهبی از یونسی در دو سال اول دولت یازدهم، باعث بحث‌های فراوانی درباره وضعیت اقوام، ادیان و مذاهب مختلف در ایران شد، اما اظهارات خارج از حوزه فعالیت یونسی با انتقادات تند مخالفان او درمجلس و حاکمیت روبه‌رو شد و در نتیجه به مرور، فعالیت رسانه‌ای او کمتر و کمتر شده است.
آیا او از عهده کاری که فکر می‌کرد تنها از عهده خودش برمی‌آید، برخواهد آمد؟
نظرها
جمهوریخواه
سرکار/جناب محتسب سایت زمانه باید خیلی **** باشد که نام گویش‌ها و ریشه زبانی دین اسلام را حذف و سانسور میکند !
جمهوریخواه
یکی از علل عقب ماندگی ایران، اهمیت ندادن بزبان پارسی بعنوان یک زبان اصلی، هویتی و ملی است. اینکه افرادی گویش‌های محلی یا ایالتی را مهم جلوه میدهند یکی از اشتباهات بزرگ روشنفکران منفرد و در راستای سیاست‌های استعماری برای ناهمدلی اقوام متنوع متفرق و کوچک کردن کشورها برای سلطه بزرگترها است ! چرا باید گویش‌هایی که در یک ادبیات بزرگ گنجانده نمیشوند را مطرح کرد ؟! آیا یک سری شعر،شاعری، رقص و موزیک محلی که حتا تمامی افراد متولد شده در آن ناحیه هم لغتها و مفاهیم آن را کاملاً نمی‌فهمند، برای صرفاً زنده کردن خاطره و شادمانی مردم ,کافی نیست ؟! در چه مدت زمانی گویش‌های ***... به ۱۰% ادبیات پارسی کنونی (در ایران یا مستقل از ایران) خواهند رسید ؟ جای خوشحالی است که حتا رژیم *** اسلامی در ایران هم تاکنون موفق به از بین بردن زبان پارسی نشده است !