دفاع از آرمان جهانشهر: نقد ملکیان بر ملَی‌گرایی

در مقاله «آزادی بیان و منافع ملَی: نقدی بر مقاله "روشنفکران علیه ایران" جواد طباطبایی»، منتشر شده در "زمانه"، به موضع روشنفکران ایرانی در مورد هویت ملَی پرداختم. یکی از کسانی که نوک تیز حمله طباطبایی در مقاله "روشنفکران علیه ایران" متوجه او بود، مصطفی ملکیان است.

در این مقاله برآنم که بر اساس منابعی در سخنرانی‌ها و مصاحبه‌های اخیر ملکیان که طباطبایی بدانها ارجاع نداده است، تقریری همدلانه از نقدهای ملکیان بر ملی‌گرایی ارائه دهم.[1] یکی از لوازم شرح و نقد منصفانه، آنطور که جان رالز در مقدمه درس‌گفتارهایش در فلسفه سیاسی بخوبی توضیح می‌دهد، آنست که خود را بجای نویسنده قرار دهیم و امر مورد نقد را در بهترین تقریرش توصیف و نقد کنیم.[2] متاسفانه در مقاله دکتر طباطبایی (چنانکه در بسیاری آثاری دیگرش) تصویری کاریکاتوری از اندیشه‌های ملکیان (و زیباکلام و سایرین) ترسیم شده که نقد منصفانه را دشوار می‌کند.

در این مقاله توضیح خواهم داد که ملکیان سه نوع نقد را متوجه ملی‌گرایی می‌کند: نقد اول، نقد وجودشناختی (یا به تعبیری فلسفی) است. نقدهای دوم و سوم نقدهای اخلاقی هستند. خود ملکیان در "مناظره" فقط نقد دومش را اخلاقی خوانده و نقد سومش را نقد مصلحت اندیشانه نامیده که به نظر نگارنده تفکیک دقیقی نیست.

نقد وجودشناختی بر ملَی‌گرایی

نقد وجودشناختی (یا فلسفی) ملکیان بر ملی‌گرایی عینی بودن مفهوم «ملیت» را زیر سئوال می‌برد.[3] ملکیان معتقد است ملی‌گرایانی چون طباطبایی مرتکب مغالطه اقنومی‌سازی (یا شیئ‌سازی)[4] می‌شوند، یعنی در مورد چیزی که وجود عینی ندارد طوری سخن می‌گویند که گویا عینی است. ملکیان مغالطه اقنومی سازی را چنین توضیح می‌دهد: «در مغالطه اقنومی سازی یا شیئ سازی، ما موجودی را می‌آفرینیم و سپس فایده و ضرر و سود و زیان و دوست و دشمنی را به آن نسبت می‌دهیم. هرگاه تصور کنیم که به ازای هر واژه‌ای موجودی در عالم وجود دارد، مرتکب مغالطه اقنومی سازی شده‌ایم. ما بسیاری الفاظ را، بی اشکال و درست، به کار می‌بریم، اما نباید گمان کنیم که تمامی الفاظی که به کار می‌بریم یا جعل می‌کنیم، در عالم خارج نیز ما‌به‌ازایی دارند. نباید بپنداریم که ما به صرف جعل الفاظ و مفاهیم، اشیایی را ایجاد می‌کنیم که حیات و وجود مستقلی دارند. نباید بپنداریم که با جعل واژه‌ها و الفاظ، اقنوم و جوهری را ایجاد می‌کنیم.» [5]

ملکیان معتقد است هویت‌های ملی، من جمله هویت ایرانی، وجود عینی در دنیای خارج ندارند بلکه برساخته هستند. (ملکیان مستقیماً از عبارت برساخته استفاده نمی‌کند، ولی می‌توان گفت نتیجه سخن او نوعی رویکرد برساختگرایانه در مورد مفهوم "ملیت" است.) او در "مناظره" با وکیلی و دادبه می‌گوید شما اول باید اثبات کنید چیزی به نام ملیت هست و بعد بگویید «متعلق به عشق، نفرت، خشم یا خشنودی من است.» به عنوان نمونه در مورد ایران (چون هویت ایرانی مورد بحث "مناظره" است) می‌پرسد ‌آیا ایران «یک واحد جغرافیایی» است؟ یعنی یک «شکل نامنظم هندسی» در نظر گرفته‌ایم و این را ایران می‌نامیم؟ آیا ایران «یک واحد نژادی» است، مثلاً نژاد آریایی یا هند و اروپایی؟ آیا ایران «یک واحد زبانی» است، یعنی ما به مردمی که زبان خاصی داشته‌اند در طول تاریخ— هرچه پراکنده و از هر قوم و نژادی هم باشند—می‌گوییم ایرانی هستند؟ [6]

مشکل ملکیان با واحد زبانی خواندن ملیت‌ها آن است که اصلا زبان ناب، که هر ملتی را با زبان نابی متناظر تعریف کنیم، در جهان وجود ندارد و زبان ناب یک مفهوم بلامصداق است: «هر زبانی از آمیزش بسا زبان‌ها پدید آمده است که خود آن زبان‌ها هم از آمیزش بسیاری زبان‌ها پدید آمده‌اند.» زبان ناب، «مثل آب خالص و ناب می‌ماند. آب خالص و ناب را می‌توانید در آزمایشگاه درست کنید، اما آن چیزی نیست که در طبیعت وجود دارد.» خطاست که گمان کنیم اگر زبان فارسی امروز را از لغات عربی و اروپایی بزدائیم به زبان ناب می‌رسیم. تازه می‌رسیم به زبانی که لغات مغولی و چینی و ژاپنی در آن وجود دارد. (ملکیان، "مناظره")

ممکن است کسی بگوید ملیت هستوندی است که ناظر به یک قلمرو تاریخی است. مشکل این سخن نزد ملکیان عدم دقت آن است: مثلاً درمورد ایران، به ایرانی که الان می‌گویند ایران باید بگوییم ایران یا مثلاً «ایران پایان دوره قاجار» یا «ایران پایان دوره افشار» را ایران بخوانیم؟ آیا قفقاز را که زمانی جزو خاک ایران بود، یا بخشی از افغانستان و پاکستان که زمانی متعلق به قلمرو تاریخی ایران بودند را باید هنوز ایران بدانیم، حتی اگر امروز آنها در سازمان ملل با نامهای دیگری خطاب می‌شوند؟ انتخاب هرکدام از این قلمروهای تاریخی به عنوان مصداق مفهوم ایران «ترجیح بلامرجح» است، یعنی در هرمورد می‌توان اشکال کرد چرا انگشت را «روی صدسال قبل یا بعدش» نگذاشتیم؟ اگرهم بگوییم ایران یک «هویت فرهنگی» است، اشتراکات فرهنگی بسیاری میان ایرانیان و ساکنان کشورهای همسایه وجود دارد که تمایز ایران و انیران را بسیار دشوار می‌کند.

فرض کنید موفق شدیم ملیت را بر اساس ملاکی خاص نهایتاً تعریف کنیم. مشکل بعدی که پیش می‌آید آنست که چرا باید میان این همه ملت در دنیا به یکی شان بچسبیم و خود را با آن هم‌آن بدانیم؟ «همین‌طور که هنگام ‌زاده شدن انتخاب پدر و مادر در اختیار من نبوده، وطنم هم دست خودم نبوده است. حالا چون هنگام زادن بدون اختیار در اینجا به دنیا آمده‌ام محکومم علقه‌ام را به همین جا بچسبانم؟ به چه دلیل؟ یک ترجیحی می‌خواهد چسبیدن به یک فرهنگ، نژاد یا زبان.» باید نشان داد آن موجودی که دارای آن هویت وجودشناختی است، «یک برتری بر سایر موجودات دارد که آن برتری موجه ما است در اینکه به آن بچسبیم و نسبت به آن باورهایی داشته باشیم و به آن افتخار کنیم.» (همان)

ملکیان بر خلاف جواد طباطبایی (و شروین وکیلی در مناظره مورد اشاره) ملیت را موجودی واقع در عالم خارج نمی‌دارند، بلکه آنرا برساخته می‌داند.

نقد اخلاقی اول بر ملی‌گرایی

نقد اخلاقی اول ملکیان بر ملی‌گرایی مبتنی است بر نفی خودگرایی یا اگوئیسم اخلاقی که از خصوصیات بارز پروژه عقلانیت و معنویت او نیز هست.[7] درهر تعریفی از ناسیونالیسم سه مولفه وجود دارد (من "ملی‌گرایی" و "ناسیونالیسم" را به یک معنا بکار می‌برم، گرچه در "مناظره‌" مورد بحث شروین وکیلی، همچون سید جواد طباطبایی، معنایی متفاوت از این دو عبارت قصد می‌کند که در جای خود شایسته توضیح و نقد است): «مولفه اول ناسیونالیسم، برتری است و به این معنی، ناسیونالیسم به معنای برتری یک ملت بر سایرین است. مولفه دوم ناسیونالیسم، حمایت است، یعنی گویی منِ ناسیونالیست متعهدم به این که هر وقت منافع ملت من با منافع دولت و ملت و کشور و جامعه دیگری تعارض پیدا کرد، باید ملت خودم را تأیید کنم و آن کسی را که با ملت من نزاع دارد، انکار کنم. مولفه سوم ترجیح درد و رنج‌های ملت من بر درد و رنج ملت‌های دیگر است. یعنی من ناسیونالیست بیشتر دغدغه مند درد و رنج‌هایی عارض شده بر ملت خودم می‌شوم تا دغدغه مند درد و رنج‌هایی که عارض ملت‌های دیگر می‌شود.» ("مصاحبه")[8]

ملکیان از نظر اخلاقی مخالف دو مولفه اول ملی‌گرایی است، ولی سومی را منافی اخلاق نمی‌داند و آنرا چنانکه خواهیم دید می‌پذیرد. بر اساس مولفه اول، ملی‌گرایان معتقدند که ملت خودشان برتر از سایر ملت‌هاست. اگر این برتری ‌جویی «ارزشی» باشد، قطعاً از نظر اخلاقی نادرست است، چراکه ما به لحاظ اخلاقی حق نداریم ملتی را برتر از ملت دیگر بدانیم. به علاوه این از لوازم پایبندی به حقوق بشر است: «همان طور که در اعلامیه جهانی حقوق بشر گفته شده انسان‌ها باید برابر انگاشته شوند و نباید فردی برتر از فردی دیگر تلقی شود. معامله همه افرادانسانی با یکدیگر معامله "برابرها"، "همسرها" و "هم ترازها" ست و این سخن درباره ملت‌ها هم صادق است. تلقی ملت‌ها از یکدیگر نیز باید تلقی برابرانه باشد. به زبان ساده، سخنی که در مناسبات اخلاقی میان فرد – فرد افراد [9]حاکم است، همان سخن میان ملتها[10] هم حاکم است.» ("مصاحبه") ملکیان می‌پرسد چرا اگر ما در اخلاق فردی یک اگوئیست (خودگزین/خودگرا) باشیم، یعنی فقط جلب نفع و دفع ضررخودمان دغدغه مان باشد، بسیاری افراد (و من جمله بسیاری ملی‌گرایان) این امر را به لحاظ اخلاقی قبیح می‌دانند ولی وقتی این «خودگزینی فردی» تبدیل شده به «خودگزینی گروهی»— یعنی وقتی مثلاً ما ایرانیان می‌گوییم باید بر یونانیان ترجیح داشته باشیم— چرا اینچنین خودگرایی ستایش می‌شود؟ چه ترجیحی وجود دارد میان اگوئیسم گروهی نسبت به اگوئیزم فردی؟ ("مناظره")

ملکیان اضافه می‌کند البته اگر منظور از برتری ملتی بر ملت دیگر، برتری «ناظر به واقع»[11] باشد، شاید بتوان از آن سخن گفت، اما دراینجا نیز باید به دو نکته توجه کرد: اولاً اینکه، «داوری ما درباره پیشرفته بودن و بارزتر بود و چشمگیرتر بودن درعلوم و فنون و هنرها چه معیار و ملاک و ترازو و چه سنجه و محکی دارد؟ آیا سنجه‌های ما در اینجا آبجکتیو است یا سابجکتیو؟ » پیشرفته تر بودن یک کشور در پزشکی یا مهندسی را به عنوان نمونه می‌توان با مترو سنجه‌های آبجکتیو و بالفعل سنجید و داوری کرد، ولی آیا مثلاً در مورد هنرها (نقاشی، موسیقی یا شعر) یا عرفان... ملاک عینی و آبجکتیو برای پیشرفته تربودن داریم؟

ثانیاً، فرض کنید به چنین ملاکی دست یافتیم و مثلا گفتیم "چون مولوی فردی برتر در زمینه شعر و عرفان در میان جهانیان بوده، کشور الف نسبت به کشورهای ب و ج برتر است". سئوال آنست که ملاک قطعی برای تعیین اینکه مولوی از کشورالف بوده است چیست؟ :«آیا باید مولوی را در اعداد شاعران و عارفان ایران بیاورم یا او را جزو شاعران و عارفان افغانستان یا ترکیه قرار دهم؟ اما اگر زبان فارسی دال بر ایرانی بودن مولوی باشد، یعنی انگار ملیت را امری زبانی بدانیم، آن وقت با ابن سینا و فارابی که تمام آثار آن‌ها به زبان عربی است، چه کنیم؟ » ("مصاحبه")

به علاوه فرض کنید ملت الف در یک علم یا در یک فن یا در یک هنر و بر ملت ب برتری داشته باشد. کاملاً ممکن است ملت ب در علم و هنر و فن دیگری بر ملت الف برتر باشد: «ممکن است یک ملت موسیقی دانان بزرگی به دنیا عرضه کرده باشد و ملت دیگر شاعران بزرگی. ممکن است بگویند یک ملتی در معماری بیشترین معماری را به جهان عرضه کره است اما این لزوماً بدان معنا نیست که مهم‌ترین منطقیان یا ریاضی دانان و شاعران جهان هم از این ملت برخاسته‌اند.» بنابراین در برتری ناظر به واقع هم باید با احتیاط سخن گفت چون نمی‌توان یک ملت را به طول مطلق و در تمام زمینه‌ها بر سایرین برتر دانست. ("مصاحبه")

مولفه دیگری که در ناسیونالیسم وجود دارد و مورد نقد ملکیان است آن است که در ملی‌گرایی «هر وقت ملت من با ملت دیگری نزاعی پیدا کرد، من باید از ملت خودم حمایت کنم. یعنی هر جا که منافع ملت من با منافع ملت دیگر تعراض پیدا کرد، بر من است که سراغ ملت خودم بروم و پشتیبان آن‌ها باشم.» این همان چیزی است که قرآن تعبیر «الجاهلیه الاولی» را در مورد آن به کار برده است؛ یعنی همان چیزی که در نظام‌های قبایلی در گذشته وجود داشت و به لحاظ اخلاقی قابل دفاع نیست. در نظام قبیله‌ای شما هر جا تضاد منافع با کسی پیدا می‌کردید، «فارغ از این که راست می‌گفت یا دروغ، هم قبیله‌ای هایت به کمکت می‌آمدند.» ولی اگر ملت من در نزاع با ملت دیگری برحق نباشد، من اخلاقا نمی‌توانم حمایت کنم. یعنی اگر بخواهیم اخلاقی عمل کنیم در نزاع میان ملت‌ها باید ببینم آیا حق با ملت ما بوده یا نه. مثالی که ملکیان می‌زند از این قرار است: «اگر من در حکومت آلمان نازی زندگی می‌کردم و هیتلر می‌خواست تمام دنیا را ببلعد – که در واقع همین قصد را هم داشت – و به تمام کشورها حمله می‌کرد، آیا من باید از او دفاع می‌کردم؟ » پاسخ این پرسش در نظر ملکیان قاطعا نه نه است (مثال دیگری که می‌توان در این زمینه زد و ملکیان بدان نمی‌پردازد حضور ایران در سوریه است). اخلاق می‌گوید که در نزاع بین افراد باید جانب مظلوم را گرفت و و در نزاع میان ملت‌ها (روابط بین الملل) هم همین حکم صادق است و «تفاوتی میان این دو حوزه نیست.» ("مصاحبه") ملکیان آشکارا تلقی رایج رئالیستی در میان فعالان سیاسی ایرانی و غیرایرانی از منافع ملی در روابط بین الملل را نقد می‌کند.

تنها جایی که ملکیان معتقد است ملی‌گرایی با اخلاقی بودن منافاتی ندارد آن چیزی است که او مولفه سوم ناسیونالیسم نام می‌نهد: «در کره زمین، حدود هفت میلیارد انسان با انواع و اقسام درد و رنج‌ها و فقر و گرسنگی و بیماری و فساد وجود دارد. در این جا آیا فقرزدایی از ملت خودم بر فقرزدایی از ملت‌های دیگر مقدم است؟ اینجا بحث بر سر مصائبی است که به علل طبیعی یا انسانی دامنگیر انسان‌ها شده است.» در برخورد با مصائب و درد و رنجها، آیا دغدغه من باید بیشتر معطوف به کم کردن درد و رنج ملت خودم باشد یا دغدغه‌ام باید به یکسان میان مردم عالم تقسیم شود؟ آیا از نظر اخلاقی جایز است که ما نیازهای نزدیکتران به خودمان را بر نیازهای دورتران از خودمان مقدم داریم. پاسخ ملکیان این چنین است: اگر عمر و وقت و نیرو و استعداد درونی و فرصت بیرونی کافی داشته باشیم که بتوانیم همه جا فقرزدایی کنیم، البته که وظیفه ماست در همه عالم این کار را انجام دهیم، یعنی همه جا ظلم زدایی و جهل زدایی و بیماری زدایی و ناامنی زدایی کنیم و در کاهش درد و رنج مردمان بکوشیم. منتهی در عمل فرصت و توان و انرژی همه ما محدود است: «من در این جا معتقدم باید نسبت به درد و رنج نزدیک تران خودمان نسبت به درد و رنج دورتران حساس تر باشیم. ما باید از خودمان و نزدیکان خودمان شروع کنیم و به طرف دورتر و دورتر برویم.» اگر کسی گفت که معنای ناسیونالیسم همین است، «یعنی تقدم فقرزدایی و جهل زدایی ملت خودم نسبت به ملت‌های دیگر»، در اینجا ملکیان هیچ مشکلی با ملی‌گرایی ندارد و آنرا اخلاقاً قابل دفاع می‌داند ("مصاحبه").

نقد اخلاقی دوم بر ملی‌گرایی (نقد پراگماتیستی)

ملکیان به نقد سوم خودش که اینجا بدان خواهیم پرداخت نام نقد «مصلحت اندیشانه» می‌دهد و این نقد را جدای از نقد اخلاقی (نقد دوم) طبقه بندی‌ می‌کند. به نظر نگارنده این جداسازی موجه نیست، چون دقت در استدلال سوم ملکیان نشان می‌دهد که این نقد هم نوعی نقد اخلاقی است، منتهی از منظری متفاوت با نقد دوم.

بر اساس نقد سوم چون هر «ملی»‌گرایی (خصوصا از نوع شدید و غلیط آن، فربه‌ملی‌گرایی) بر تمایز میان خود و دیگری و نفی بنا شده، از نظر مصلحتی قابل دفاع نیست، چون به نوبه خود موجب تقویت تمایزات خود و دیگری جدید (فربه‌ملی‌گراییهای رقیب) می‌شود. ملی‌گرایان باید از خود بپرسند «آیا به مصلحت دنیا است که هر گروهی از اینها بیایند و بگویند ما و لاغیر، ما برتر از غیر، ما مقدم بر غیر، ما فاضل‌تر از غیر؟ حالا آن گروه هرچه می‌خواهد باشد (ترک، فارس، عرب و...).» ("مناظره")

خصوصاً آنکه در نظر بگیریم در دنیای امروز تکنولوژی جنگ افروزی بسیار پیشرفت کرده و سلاحهای کشتار جمعی در اختیار افراد زیادی قرار دارد، حتی احیاناً گروههای تروریستی مخوف: «چنگیز عمری را پشت اسب زندگی کرد و درحال جنگ بود. چندتا آدم را کشت؟ امروزه شما در سه دقیقه می‌توانید این تعداد آدم را بکشید. در دنیایی که من می‌توانم با فشار دادن یک دکمه کاری انجام دهم که چنگیز در یک عمر انجام داد، آن وقت شما دم از پان ایرانیسم بزنید و یکی پان‌عربیسم، آن وقت ببینید آیا در این دنیای ترد و شکننده، دنیایی که ساحت نظر آن هر روز گسترده می‌شود و حوزه عمل آن تنگ‌تر، می‌توانیم زندگی کنیم. شما فرض کنید یک داعشی دستش به سلاح اتمی برسد و هیچ هم بعید ندانید که همین سلاح‌های اتمی که در پاکستان وجود دارد به دست داعشیان برسد. آن داعشی اول بر شیعیان جهان و بعد بر غیرمسلمانان عالم روزگار باقی می‌گذارد؟ شما اگر فقط با رای او مخالف باشید چیزی از شما باقی نمی‌گذارد.» ("مناظره"، تاکید از من)

ملکیان به قولی از برتراند راسل فیلسوف تحلیلی بریتانیایی اشاره می‌کند که در جائی گفته بود (نقل به مضمون) روزی در دنیا می‌گفتیم من می‌روم داخل خانه خودم در خانه را هم قفل می‌کنم دیگر در خانه خودم کسی نمی‌تواند مزاحمم شود، منتهی دنیای امروز، «روزگاری است که آنقدر در مقام عمل به هم چسبیده‌ایم که دیگر چاردیواری اختیاری حرف کاملا خلاف حقوق است.» یعنی رابطه‌ ما انسانها در دوران جدید چنان تنگاتنگ شده که تقریباً هیچ نوعی جدانشینی و خود-جداانگاری امکان ندارد. با این وضعیت اینکه کسانی بیایند «دم از پان‌ها» (پان ایرانیسم، پان ترکیسم، پان عربیسم، پان کردیسم،...) بزنند، بسیار خلاف مصلحت و صلح جهانی است. او برای تقویت استدلالش به سخنی از هنری دیوید ثورو نویسنده نیمه دوم قرن نوزدهم امریکا اشاره می‌کند که می‌گوید «هرچیزی که بین انسان‌ها مرز بگذارد یک جنایت بالقوه در حق انسان‌هاست.» ("مناظره")

چنانکه می‌بینیم نقد سوم ملکیان بر ملی‌گرایی هم اخلاقی است، منتهی از منظر اخلاقی پراگماتیستی. بر اساس این استدلال مصلحت‌اندیشانه «پان‌ها» بر خلاف ادعای گوش کرکننده‌شان در مورد وحدت‌بخشی‌ ملَی نیروهای گریز از مرکز و هویت طلبی قومی را قدرتمند می‌کنند و نتیجه‌ای عکس ادعا دارند (نگارنده اضافه می‌کند بنگرید به وضعیت مسئله کرد در ترکیه). در ایران هم رواج پان‌ایرانیسمِ –که بنا بر تعریف انحصارطلب و سرکوبگر است— انگیزه بخش رواج ملی‌گراییهای گریز از مرکز میان قومیت‌های ترک، کرد، و عرب ایرانی خواهد بود. مشاهده ملکیان دقیق و شایسته تامل برای ملی‌گرایان اکثریت و اقلیت است.

نتیجه گیری: آرمان جهانشهریِ ملکیان

ملکیان اصرار دارد که با رویکرد او دچار بحران هویت نمی‌شویم چون می‌شود هویت را ورای هویت ملَی تعریف کرد. می‌گوید اگر کسی از شما در مورد هویت‌تان پرسید بگویید جهانشهری (جهان وطن)[12]هستم و اهل کره زمین ام؛ دین من حقیقت طلبی و عدالت جویی و خیرخواهی است و همه «نیکان روزگار» (یعنی هرکسی در فکر اخلاق و بشریت و معنویت است) خویشاوندانم هستند. ملکیان اصرار دارد که بشررا باید دوست بداشت چون بشر است، نه چون عضو گروه دینی، قومی، جنسی... خاصی است.

یکی از شرکت کنندگان مناظره (دکتر علی اصغر دادبه) به این رویکرد او اشکال می‌کند که «حرف‌های ملکیان بسیار زیباست اما به کار آرمانشهر می‌‌آید. اگر جامعه‌ای را می‌شناسید که این اصول را رعایت کند، معرفی کنید.»

ملکیان پاسخ جالبی می‌دهد: «همه واقعیت‌ها در ابتدا آرمان بوده‌اند. هنگامی که کانت در یک شهر کوچک در آلمان زندگی می‌کرد. هیچ کس باور نمی‌کرد که روزی این کانت بر هفت نهادی که امروزه (خانواده، اقتصاد، سیاست، تعلیم و تربیت، حقوق، قانون، اخلاق و دین و مذهب) در زندگی هفت میلیارد آدم وجود دارد تاثیرگذار باشد.» ("مناظره")[13]

ملکیان، در کنار کسانی چون شایگان، جهانبگلو، نیکفر، نماد اندیشه سیاسی جهانشهری در میان روشنفکران ایرانی است. ممکن است همه سخنان ملکیان را نپذیریم و استدلالهای او را از جهات مختلف کافی‌ ندانیم (به عنوان نمونه نگارنده در مقالاتی پیشتر نظریه ملکیان در باب مدارا را نقد کرده است). ولی اگر خوانشی همدلانه از فلسفه ملکیان داشته باشیم ممکن نیست در برابر انسانگرایی او کلاه از سر برنداریم.

پانویس‌ها

[1] یکی از این منابع مورد بحث (مصاحبه با اندیشه پویا در شماره ۴۰ این نشریه) پس از نگارش مقاله "روشنفکران علیه ایران" طباطبایی منتشر شده و طبیعتاً طباطبایی نمی توانسته بدان ارجاع دهد. منبع دیگر (مناظره) البته در زمان نگارش مقاله طباطبایی موجود بوده است.

[2] John Rawls, Lectures on History of Political Philosophy, Samuel Freeman (ed.), Harvard University Press, 2007, pp. xiii-xv.

[3] ملکیان از این نقد با عنوان نقد «فلسفی» هم یاد کرده که منظور از فلسفه در اینجا نوعی رویکرد انتولوژیک به فلسفه است که نزد فلاسفه اسلامی و ایرانی کلاسیک رواج داشته است.

[4] hypostatization/reification

[5] مصطفی ملکیان، "مبانی نظری اصلاح طلبی"، در تقدیر ما، تدبیر ما، نشر نگاه معاصر، ص. ۴۹.

[6] نگا. مصطفی ملکیان، "ملیت؛ توهم یا واقعیت؟ مناظره ای درباره ملی‌گرایی"، یکشنبه 29 شهریور 1394، در سایت نیلوفر.

در همین لینک فایل صوتی مناظره میان مصطفی ملکیان، شروین وکیلی و علی اصغر دادبه هم در دسترس است و خالی از لطف نیست خوانندگان علاقمند به آن هم مراجعه کنند. از این منبع با عنوان "مناظره" در مقاله حاضر یاد کرده ایم.

[7] https://www.radiozamaneh.com/253157 نگا. این مقاله از نگارنده.

[8]  نگا. مصطفی ملکیان، "با ناسیونالیسم مبتنی بر ارزش و داوری مخالفم/ ملی‌گرایی و جهان‌وطنی در گفت و گو با مصطفی ملکیان"، مصاحبه با اندیشه پویا، شماره ۴۰، دی و بهمن ۱۳۹۵، بازنشر شده در اینجا. در این نوشتار من از این منبع با عنوان "مصاحبه" یاد کرده ام.

[9] interpersonal

[10]  international

[11] factual

[12] cosmopolitanهم جهانشهری و هم جهان‌وطن ترجمه این عبارت هستند.

[13] ملکیان، "ملیت؛ توهم یا واقعیت؟"

از همین نویسنده