چطور منازعه شیعه و سنی بدل به کانون ژئوپلیتیکی خاورمیانه شده است
تضاد فرقه‌ای شیعه و سنی که ریشه‌های چندصدساله دارد، طی سی سال گذشته در منطقه تشدید شده است و حالا جای «منازعه اعراب و اسرائیل» را گرفته است، به‌خصوص در عراق، سوریه و لبنان که کانون رقابت سیاسی بین ایران و عربستان سعودی محسوب می‌شوند.
آنتونی سمرانی
A Shiite Muslim pilgrim holds up a picture of Iranian supreme leader Ayatollah Ali Khamenei (R), Iran's late founder of the Islamic Republic Ayatollah Ruhollah Khomeini (C), and the head of Lebanon's militant Shiite Muslim movement Hezbollah, Hassan Nasrallah, during a break in Najaf on their way to the shrine central city of Karbala on December 9, 2014 where they take part in the Arbaeen religious festival which marks the 40th day after Ashura which commemorates the seventh century killing of Prophet Mohammed's grandson, Imam Hussein. In addition to the millions of Shiite devotees who flock to Karbala, some of them on foot, from across Iraq, a large contingent of Iranians traditionally make the trip. AFP PHOTO / HAIDAR HAMDANI / AFP PHOTO / HAIDAR HAMDANI
تضاد فرقه‌ای شیعه و سنی که ریشه‌های چندصدساله دارد، طی سی سال گذشته در منطقه تشدید شده است و حالا جای «منازعه اعراب و اسرائیل» را گرفته است، به‌خصوص در عراق، سوریه و لبنان که کانون رقابت سیاسی بین ایران و عربستان سعودی محسوب می‌شوند.
پنجاه سال پیش، هیچ‌کس، یا تقریباً هیچ‌کس، در این مورد صحبتی نمی‌کرد. ایران یکی از متحدان اصلیِ واشنگتن در منطقه بود. عربستان سعودی، مصرِ جمال عبدالناصر را دشمن شماره یک خود می‌دانست، و جنگی نیابتی را در یمن علیه آن کشور به راه انداخته بود. کشورهای عرب همگی اسرائیل را دشمن بی‌چون‌وچرای خویش می‌دانستند و در عین‌حال برای استفاده بهینه از این اهرم، جنگی را برای گسترش نفوذ خود در منطقه به راه انداختند. چیزی که در آن زمان «منازعه اعراب و اسرائیل» نامیده می‌شد، در ذهن همگان کانون ژئوپلیتکیِ خاورمیانه و خاورنزدیک قلمداد می‌شد. بنابراین از نظر قدرت‌های عرب، صلح و سعادت کشورهای منطقه در گرو حل‌وفصل این منازعه بود.
نیم قرن بعد، «منازعه اعراب و اسرائیل» به دلیل وقوع بهار عربی و جنگ‌های متعاقب آن، و به‌خصوص به‌خاطر بالا گرفتنِ رقابت سیاسی بین دو مدعی اصلیِ هژمونیِ منطقه‌ای، یعنی ایران و عربستان، به حاشیه رفته است. تقارن این رویدادها در تشدید دوقطبی تعلقات فرقه‌ای نقش عمده‌ای داشته است، تا حدی که امروز منازعه شیعه و سنی به کانون ژئوپلیتیکیِ جدید خاورمیانه و خاورنزدیک بدل شده است. تفاهم بین سنی‌ها و شیعیان امروزه شرط اصلیِ صلح در لبنان، سوریه و عراق است، یعنی سه کشوری که عرصه جغرافیاییِ جنگ سردی را تشکیل می‌دهند که ریاض و تهران درگیر آن هستند. اگرچه این تقابل بیشتر به ملاحظات سیاسی مربوط می‌شود تا مباحث متافیزیکی، اما باید توجه داشت که روایتِ بازیگران و عاملان این رویارویی مملو از ارجاعات مذهبی‌ای است که بناست مبارزه علیه دیگری را مشروعیت ببخشند.
مترونوم
این دینامیک فرقه‌ای که ریشه‌های چندصدساله دارد، طی سی سال گذشته در خاورمیانه تقویت شده است. سال ۱۹۷۹ یکی از نقاط عطف اصلی این تحول تاریخی محسوب می‌شود. در این سال، عربستان سعودی مجاهدین افغان را در جنگ با شوروی حمایت مالی می‌کند. و در ایران انقلاب اسلامی رخ می‌دهد.
با انقلاب ایران، شیعه دوازده امامی چهره‌ای نو، گفتاری تازه، و پروژه‌ای جدید پیدا می‌کند، و خیلی زود درصدد برمی‌آید که خود را به تمام نقاط منطقه صادر کند. یک سال پیش از این واقعه، مصر معاهده صلح جداگانه‌ای با اسرائیل امضا می‌کند که باعث می‌شود بخشی از نفوذش در منطقه را از دست بدهد. و یک سال بعد از آن، عراقِ صدام حسین با ایران خمینی وارد جنگ می‌شود و از بدو آغاز ان، ارجاعات فرقه‌ای نیز به گفتار ملی‌گرایانه اضافه می‌شوند.
همه چیز، بدین ترتیب، به گونه‌ای رقم می‌خورد که رقابت بین ایرانِ شیعی، که می‌خواهد الگوی انقلابی‌اش را صادر کند، و عربستان سنی، که به دنبال ترویج دکترین وهابیت خویش است، به عنوان مترونومِ تحول منطقه‌ای تثبیت شود.
تهران انقلابی البته از همان ابتدا تلاش کرد که خود را صرفاٌ به رتوریک و گفتار فرقه‌ای محدود نکند و برای جلب حمایت اعراب، در گقتار خویش جایگاه ممتازی را به مبارزه علیه امپریالیسم آمریکا و اسرائیل اختصاص داد. در همین راستا، ایران روابط تنگانگی با چندین جنبش فلسطینیِسنی نظیر حماس یا جهاد اسلامی، برقرار کرد.
در دهه هشتاد و نود، منازعه اسرائیل و فلسطین هنوز جایگاهی کلیدی در منظومه سیاسی تحولات منطقه دارد و نگاه‌ها همه معطوف به معدود شانس‌هایی هست که برای ختم به خیر شدن مذاکرات صلح وجود دارد.
در این سالها، تنش‌های شیعه و سنی کم‌وبیش خاموش و در حاشیه‌اند. رژیم‌های بعثیِ سوریه و عراق، که هر دو خود را لائیک می‌خواندند، تلاش می‌کردند تنش‌های مذهبی را خفه کنند و در عین حال هر وقت به نفع‌شان باشد، از آنها استفاده ابزاری کنند.
رژیم اسد، که در بطن آن طایفه‌ای از فرقه علویان قدرت را در چارچوب یک «دولت پنهان» یا «دولت عمیق»، به انحصار خود درآورده، مدام برای ترساندن اقلیت‌های دیگر و توجیه قدرت خود، از سنی‌ها به عنوان لولوی سرخرمن استفاده می‌کرد. عراق صدام نیز به نوبه خویش هر بار که قدرتش در معرض تهدید قرار می‌گرفت، به حمایت از سنی‌ها، که البته در اقلیت قرار دارند، روی می‌آورد.
چرخه شوم
در این دو کشور به‌اصطلاح لائیک است که امروز تنش‌های فرقه‌ای از هر جای دیگری شدیدتر است. این تنش‌ها که سالها سرکوب شده یا مورد استفاده‌ی ابزاری قرار گرفته‌اند، به‌محض آنکه رژیم‌های حاکم انحصار قدرت را از دست می‌دهند، منفجر می‌شوند.
حمله آمریکا به عراق در سال ۲۰۰۳ و سپس انحلال حزب بعث جعبه پاندورا را باز کرده و عراق را در آغوش ایران می‌اندازند. تهران که از آغاز دهه هشتاد با دمشق روابط حسنه‌ای داشته است و در سال ۱۹۸۲ به ایجاد حزب‌الله کمک کرده است، خود را قادر به ایفای نقش مؤثری در عراق، سوریه و لبنان می‌بیند. قدرت‌های سنیِ منطقه نگران ظهور یک «هلال شیعی» در خاورمیانه هستند، چیزی که در آن زمان بیشتر خیال بود تا واقعیت. عراق به ورطه مجموعه جنگ‌هایی فرقه‌گرایانه پرتاب می‌شود که تا امروز، یعنی پس از ۱۵ سال، هنوز به پایان نرسیده‌اند. به حاشیه راندنِ سنی‌ها از سوی دولت نخست‌وزیر سابق، نوری المالکی، و برآمدنِ جنبش جهادگرایی داعش که قدرت‌اش را از رنج و حس انتقامجوییِ سنی‌ها می‌گیرد، اپیزودهایی درون همین جنگ مذهبی به ظاهر بی‌پایان‌اند.
در سوریه، گفتار فرقه‌ای از سال ۲۰۱۱ به این سو، بُعد دیگری نیز پیدا می‌کند. مردم در اعتراض با اسد به خیابان می‌ریزند و خواستار آزادی سیاسی و اصلاحات اقتصادی می‌شوند. در حالیکه مخالفان اسد به لحاظ مذهبی و فرقه‌ای متکثر‌اند، رژیم از همان ابتدا سعی می‌کند آنها را در قالبی «فرقه‌ای» بازنمایی کند.
رژیم به‌طرزی خشونت‌بار تظاهرات‌ها را در محله‌های سنی‌نشین سرکوب می‌کند، در محلات دیگر، اما به معترضان اجازه برگزاری تظاهرات و مخالفت را می‌دهد. رژیم اسد تلاش می‌کند مطالبات مردمی در چارچوب یک گفتار فرقه‌ای بازشناسی و طبقه‌بندی کند؛ گفتاری که اکثریت سنی از آن دفاع می‌کنند و در مقابل، البته فرقه‌ها و مذاهب دیگر را در معرض تهدید قرار می‌دهد. پس از مسلحانه و نظامی شدن اعتراضات، حمایت چند کشور سنی، از جمله عربستان سعوی، قطر و ترکیه از گروه‌های شورشی، باعث می‌شود تا مطالب ملی به حاشیه رود، و فرقه‌گراترین گروه‌ها تقویت شوند. مداخله حزب‌الله و سپاه پاسداران ایران همین تأثیر را در جبهه مقابل می‌گذارد و جنگ علیه رژیمی سرکوبگر به جنگ فرقه‌ای بدل می‌شود.
این چرخه شوم، هم در عراق و هم در سوریه، دو جبهه متخاصم را وادار می‌کند تا مدام مرزهای رقابت فرقه‌ای خود را گسترده‌تر کنند. در سوریه، هزاران لبنانی، عراقی، افغان و پاکستانی به خاطر تعلقات شیعی‌شان برای دفاع از رژیم از سوی تهران بسیج می‌شوند. گروه‌های جهادی‌ای که با آنها مقابله می‌کنند، مانند جبهه النصرت و دولت اسلامی، نیز به نوبه‌ی خود، جوانانی را از سرتاسر جهان به خدمت می‌گیرند؛ جوانانی سنی که آرزو دارند با «شیعیان مرتد» مقابله کنند. منازعه فرقه‌ای خیلی زود تبدیل به امری فراملی می‌شود. جبهه جهاد شیعی مقابل جبهه جهاد سنی قرار می‌گیرد، و هردو اردوگاه در فهرست و تعداد شهدا، نمادپردازی و عرضه و تثبیت خود به عنوان گفتار مرجع با یکدیگر رقابت می‌کنند.
بلوک‌های سنی متلاشی‌شده
در عراق، قدرت‌گیری دولت اسلامی موجب ایجاد حس انتقام‌جویی در بین شیعیان شد. بدین‌ترتیب، گروه‌های شبه‌نظامی‌ای برای بازپسگیری مناطق تحت‌سلطه داعش تشکیل شدند که بخش بزرگی از آنان گوش به فرمان تهران هستند.
امروز در حالیکه این مأموریت در حال اتمام است، کشور در موقعیتی تناقض‌آمیز قرار گرفته است: شیعیان حتی نسبت به زمان پیش از تصرف موصل به دست دولت اسلامی در سال ۲۰۱۴، قدرت بیشتری دارند و سنی‌ها حتی از دوران پیش از خلافت منزوی‌تر شده و بیشتر به حاشیه رانده شده‌اند.
در حالیکه ظهور دولت اسلامی در عراق و سوریه امکان گشایش یک «بزرگراه شیعی» را به ایران داده که تهران را به مدیترانه وصل می‌کند، جبهه سنی در وضعیت خوبی به سر نمی‌برد. درست به خاطر همین عدم موازنه قدرت است که امروز نمی‌توان صلح پایداری را در منطقه در درازمدت متصور شد.
شدت منازعه شیعه و سنی در مناطق جغرافیایی مختلف اما یکسان نیست. این اصطلاح در تعدادی از کشورهای منطقه محلی از اعراب ندارد و به فهم بسیاری از مسائل مهمی که جهان عرب با آنها درگیر است، کمکی نمی‌کند. بلوک سنی خود به بازیگران دولتی و غیردولتیِ متعددی تقسیم می‌شود که با یکدیگر در رقابت یا/و جنگ هستند؛ واقعیت‌هایی همچون نفرت از جنبش‌های اسلام‌گرایانه در کشورهای حوزه خلیج فارس یا تحریم‌های اعمال‌شده بر قطر از سوی چهار کشور عربیِ موافق سیاست‌های ریاض، گواهی بر همین واقعیت هستند.
وانگهی، این اصطلاح، یعنی منازعه شیعه و سنی، به حدکافی تمام وجوه تعارض را روشن نمی‌کند، به خصوص وجوه غیرمذهبی آن را، و برخی اصطلاح «جنگ سرد بین عربستان و ایران» را به آن ترجیح می‌دهند. اما این دو اصطلاح، در نهایت منافاتی با یکدیگر ندارند. استفاده ابزاری از عدهای، فرقه‌گرایی عدهای دیگر را تقویت کرده است. و به‌نحوی، کنترل مخلوق از دست خالقان آن خارج شده است.
اگرچه ضروت دارد، از روایت‌های بازیگران اصلی فراتر برویم، اما نباید هم این روایت‌ها را نادیده بگیریم. مسلماً، اصطلاح «منازعه شیعه و سنّی» تصویر ناقصی از واقعیت به ما ارائه می‌دهد؛ مسلماً، استفاده از این اصطلاح می‌تواند بحث را منحرف کند و باعث شود تصور کنیم که اصل مسئله صرفاً و مطلقاً چیزی سیاسی نیست؛ مسلماً، به هیچ‌وجه نمی‌توان از این اصطلاح به عنوان تنها کلید فهم مسئله استفاده کرد. اما با این وجود، این مفهوم روی موتور محرک تعارضات جاری انگشت می‌گذارد، موتوری که سوخت آن با تداوم ترس و یا نفرتی تأمین می‌شود که پیروان دو شاخه بزرگ اسلام نسبت به یکدیگر حس می‌کنند.
منبع: ORIENT-LE-JOUR
در همین زمینه:
- انقلاب ایران، جریان اتحاد اسلام و تقابل شیعه و سنی
- ژئوپلیتیک فرقه‌ای شدن در خاورمیانه
- سرنوشت برجام: ترامپ علیه پدرهمه بمبها
- پس از نابودی داعش: آیا ترامپ به سمت جنگ با ایران میرود؟
- مبلغان جنگ عراق، مانع جنگ ترامپ با ایران؟
- زلزله سیاسی در خاورمیانه: جنگ مرد، زندهباد جنگ!
- حوثیها و ایران: از اتحاد سیاسی تا تنش فرقه‌ای
- بشکه باروت خاورمیانه
نظرها
Farid
صدورولایت فقیه و موشک وبمب = ورشکستگی اقتصادی و فساد مالی و بیکاری داخلی وگور خوابی ویا سکونت در مسکن مهر!و رهاکردن در بیابان بجای بستری کردن دربیمارستان و یا بخیه نزدن کودکت بخاطر بی پولی!واسیدپاشیدن بصورتت بخاطر بدحجابی و بزندان انداختنت بجرم جاسوسی وقتی بدیدار اقوامت بکشورت برمیگردی ویا سالگردپدر و مادرت را باسکوت برگزارمیکنی وبا چماق بر فرق سرو یا دستت کوبیدن در زندان اوین و کهریزک وترورکردنت بجرم نوشتن مقاله و کتاب و بی آبرویی در منطقه.
faryad
فرمانده سپاه در گردهمایی بسیجیان تهران که در مقبره خمینی گفت: «تجربه بسیج به دیگر کشورها هم منتقل شده است». او حزب‌الله لبنان، شبه نظامیان شیعی حشد الشعبی و شیعیان یمنی را نیروهایی دانست که تجربه و الگوی بسیج به آنها منتقل شده است!. به گفته جعفری، در دیگر کشورها نیز حلقه‌های کوچک مقاومت شکل گرفته که در آینده نزدیک تاثیرگزار خواهند بود!.
بهرنگ
دوست من! ملیت در عصر شهر نشینی خانه ای است که داریم. آب و برق و گرماست. آموزش و بهداشت و درمان است. کاری است که سهم هر یک از ما از بابت تأمین هزینۀ زندگی است. در جمهوری اسلامی ایران؛ آن ها که ندارند؛ یا ملیت ندارند یا آن را خدا از آنان دزدیده است. با احترام بهرنگ
ریچارد صلاح الدین
این مسلمانی مادر زادی همان قدر در مردم نهادینه است که ایرانی بودنشان است. منظور اینکه، ایرانی بودن مردم ایران هم مادر زادیست. و گر نه در خارج از ذهن انسان ها ، خاک، خاک است و ایران و تورانی وجود ندارد. معمولا، مذهب در وجود عموم انسان‌ها به عنوان موجوداتی اجتماعی/ فرهنگی، چون ملیت و قومیت ،بخشی سترگ و عمیق از هویت آنها را تشکیل می دهد و کار زیادی به باور جدی ایشان به بودن یا نبودن خدا و پیغمبر ندارد.
داود بهرنگ
با سلام مقالۀ بسیار خوبی است. در ضمن؛ ما ایرانی ها بایست توجه داشته باشیم که افکار عمومی دنیا [یا به عبارتی کسانی که افکار عمومی دنیا را می سازند و بدست ما و "غیر ما" ساز و سلیحِ جنگ می دهند] اکثریت ما ایرانی ها را [ناخودآگاه و ناخواسته] مطابق فرمول حکومت ایران مسلمان شیعه اثنی عشر و اقلیتی از ما را مسلمان سنی در شمار می آورند. کمک بزرگی به جنبش صلح خواهی در منطقه خواهد بود اگر ما به طریقی بتوانیم نه بگوییم به "اسلام مادر زاد " یا به "اسلام سیاسی". نه گفتن به "اسلام مادر زاد" دست کم به این معنی است که من نه مسلمان شیعۀ اثنی عشرم و نه سنی ام. به عبارتی به این معنی است که من نه طرف دعوای اینم و نه خودم را طرف دعوای آن می دانم. نه گفتن به اسلام سیاسی هم همین اثر را دارد ولی واقعیت این است که نه گفتن به "دین مادرزاد" موافق شأن انسان آزاد است. "دین مادرزاد" هم ارز با "بردگی مادر زاد" است. عین گفتن این معناست که: "چون برده زاده برده است؛ بندۀ ِمسلمان زاده هم مسلمان ام." با احترام داود بهرنگ