جنایت هریرود به روایت جان‌ به در بردگان

تیره روزهای گرسنگی و کرونا در هرات، مردمان زیادی را به کام مرگ برد. آن روزهایی که هرات در انزوا به سر می برد، مردان کارگر، سرگردان در جاده‌های خالی شهر بودند.

فواد احمد، یکی از این مردان بود. این وضعیت فواد را ناگزیر ساخت راه سفر به ایران در پیش گیرد. این مرد جوان ۲۶ ساله هراتی، با گروهی از دیگر هراتیان و فاریابی‌ها، کمر سفر بست؛ سفر بی‌برگشت به دیار همسایه.

هفت روز است که برادر فواد، سرگردان پیدا کردن سرنخی از اوست. فرهاد، هیچ نشانه‌ای از فواد ندارد.

فواد، به مانند بیش از ۵۰ مهاجر دیگر افغان، خودش را به رودخانه هریرود پرت کرده. روزها تا شام، فرهاد به شفاخانه حوزه‌ای هرات و گاهی هم تا ولسوالی گُلران هرات، برای جست‌وجوی فواد می‌رود. از فواد، سه کودک به جا مانده است. فرهاد، هر چند نمی‌تواند به درستی درباره مرگ یا زنده بودن برادرش صحبت بکند، به سختی به زمانه می‌گوید:

«فواد، یک مرد غریب‌کار بود. او رفته بود برای کودکان خردسالش روزی پیدا بکند. ظالمان کشتندش!»

یک هفته پیش، ۵۲ تا ۵۷ مهاجر افغان، در خاک ایران به چنگ مرزبانان ایرانی افتادند. بیش از یک شبانه روز، آنان در بند این مرزبانان ماندند؛ به سختی نیز شکنجه ‌‌شدند و بامداد روز جمعه گذشته با تهدید گلوله، وادار شدند خودشان را غرق سیل آب‌های رودخانه هریرود کنند. از این میان اما ۲۳ تا ۲۵ تن به شمول چند کودک و نوجوان، جان‌ خود را از دست دادند و برخی هم از این آب‌ها زنده بیرون ‌‌شدند. اجساد شماری از این مهاجران هنوز هم ناپدید است.

زمانه در این گزارش، با برخی از شاهدان و قربانیان این رویداد، گفت‌وگو کرده ‌است.

این ماجرا اما چگونه رخ داده است؟

گرسنگی، ناداری و بیکاری در کشور، سبب شده‌ است شهروندان افغانستان برای کار به ایران بروند. تا رسیدن به ایران و آن هم از راه‌های غیرقانونی و به گونه قاچاقی، خطرهای بسیاری را باید پشت سر زد. تیره روزهای سخت گرسنگی اما مردمان کشور را از هر بخشی از افغانستان وا می‌دارد تا خودشان را به دست قاچاق‌بران بسپارند تا برسند به ایران و این گونه خطر را بر جان می‌خرند.

چهارشنبه گذشته، گروهی از شهروندان افغانستان که بیشترشان از هرات بودند، بار و بنه به ایران بستند. در این راه همسفر قاچاق‌بران باید شوند. در گذر از دریا به خاک ایران، وسایل و امکانات آب‌بازی با خودشان نیز داشتند و با آمادگی کامل دل به دریا می‌زنند. اینان از منطقه دهانه ذوالفقار درولسوالی گُلران هرات، به سوی مشهد می‌رفتند. همین که به خاک ایران وارد می‌شوند، پس از دو ساعت منزل به چنگ مرزبانان ایرانی می‌افتند و بیش از یک شبانه‌روز و با شکنجه‌های سنگین، در بند مرزبانان ایرانی می‌مانند.

شاه ولی طاهری، یکی از این مهاجران است. آقای طاهری، از ولسوالی دولت آباد فاریاب، رخت سفر به ایران بسته بود. جایی که شمار زیادی از جوانانش، همین اکنون نیز مصروف کارگری در ایران هستند.

شاه ولی، به زمانه می‌گوید که از آخرین کسانی بوده که خودش را به رودخانه پرت کرده. نظامیان ایرانی با دادن دشنام، توهین، لت وکوب و انجام کارهای سنگین در آن یک شبانه‌روز از این مهاجران افغان در بند پذیرایی کرده‌اند.

گاهی هم آنان را لخت شکنجه ‌کرده‌اند.

شاه ولی طاهری، می‌گوید:

«آن‌قدر زدند تا دلشان می‌خواست. لباس‌های ما مردم را بیرون کردند و لخت شکنجه می‌کردند. هرچه دلشان می‌خواست می‌کردند. التماس کردیم، به پاهایشان افتادیم اما هیچ رحمی نکردند. ما غرق آب بودیم اما آنان بر ما می‌خندیدند. چند کودک نیز با ما بودند که درآب‌ها جان‌هایشان را از دست دادند.»

رودخانه هریرود، خط میان مرزی افغانستان و ایران را در این منطقه می‌سازد؛ مسیری که این مهاجران به ایران رفته بودند.

در آن روزها سیلاب‌های تند در رودخانه سرازیر می‌شدند و خطر رد شدن از این آب‌ها و آن هم بدون هیچ وسیله‌ محافظتی، بسیار بالا بود. مرزبانان ایران، درست در همین وضعیت با شلیک‌های تهدید گونه، این مهاجران را وادار کرده‌اند تا از راهی که آمده بودند، برگردند. اما در آن سوی دیگر دریا در خاک افغانستان، کسانی هم که می‌خواستند این افراد را نجات دهند، اجازه کمک نیافته‌اند.

علی فرشاد، از خبرنگاران هرات که از روز نخست این رویداد را پوشش داده است، به زمانه می‌گوید که ممکن است برخی از جسدها زیر سنگ‌ها و آواره‌های سیلاب، گیر مانده باشند.

فرشاد، خبرنگار محلی در هرات، می‌گوید:

«دریا آب زیادی داشت و رفت وآمد بسیار مشکل بود اما اینان را ناگزیر می‌سازند خودشان را به دریا پرت کنند. در خاک افغانستان مردم محل و آب‌بازان می‌خواستند که آنان را نجات بدهند، مرزبانان ایرانی بر مردم محل در خاک افغانستان نیز گلوله‌باری کردند. حتی، در میان جان باخته‌ها یک کودک ۱۱ ساله نیز بود.»

این رویداد واکنش‌های زیادی را در درون و بیرون از افغانستان همراه داشته است. کمیسیون حقوق بشر افغانستان نیز این کار مرزبانان ایران را یک عمل ظالمانه و خلاف تمامی اصول حقوق بشر می‌داند.

نعیم نظری، معاون این کمیسیون، از حکومت افغانستان می‌خواهد چگونگی این رویداد را به‌ گونه جدی با تهران در میان بگذارد و نیز در برابر این کار مرزبانان ایران، در دادگاه لاهه، شورای امنیت سازمان ملل و کمیته منع شکنجه سازمان ملل متحد، شکایت بکند.

نعیم نظری، معاون کمیسیون حقوق بشرافغانستان، به زمانه می‌گوید:

«این یک قضیه بزرگ نقض حقوق بشری است. جداً باید این قضیه از دولت ایران پیگیری شود. برای بازماندگان این رویداد از سوی ایران باید غرامت پرداخته شود. عاملان شکنجه و قتل مهاجران افغان در خاک ایران هم باید کیفر شوند چون این یک کار نابخشودنی‌ست.»

تهران اما ابتدا شکنجه و غرق ساختن این مهاجران را رد کرد اما اکنون، خبرگزاری تسنیم، نزدیک به سپاه پاسداران، روشن شدن چگونگی این رویداد را وابسته به تحقیق همه جانبه ایران و افغانستان دانسته اما مقصر اصلی این رویداد را دولت افغانستان خوانده است که چرا مانع ورود غیرقانونی شهروندان این کشور به ایران نمی‌شود.

تسنیم، جلوگیری از ورود غیرقانونی این مهاجران را به ایران نیز مسئولیت نیروهای نظامی ایران دانسته است.

این خبرگزاری اما نوشته است مهاجران افغان هنگام فرار از چنگ نظامیان ایرانی خودشان را به دریا انداخته‌اند که شماری از آنان جان باخته‌اند.

بعدتر اما، وزارت خارجه ایران، برای دستیابی به حقیقت در پیوند با این رویداد، از تشکیل یک هیئت مشترک با دولت افغانستان خبر داد.

به روز چهارشنبه، محمد حنیف اتمر، سرپرست وزارت امورخارجه افغانستان، در نشستی درپارلمان این کشور گفت که بحث‌ها با مقام‌های ایرانی در مورد شکنجه و غرق ساختن شهروندان افغانستان به دست مرزبانان ایران، با تنش به پایان رسیده است.

صدیق صدیقی، سخنگوی رئیس جمهوری افغانستان هم در صفحه توئیترش نگاشته است:

«اعمال وحشیانه و غیرانسانی که باعث شهادت شماری از شهروندان مظلوم ما در مرز با ایران گردیده‌ است، جنایت نابخشودنی است. وزارت خارجه، این رویداد اسف‌بار را به منظور تأمین عدالت، به‌ گونه جدی پیگیری می‌کند.»

این نخستین بار نیست که از برخورد‌های نادرست در ایران با مهاجران افغان پرده برداشته می‌شود. پیش از این بارها مهاجران افغان در این کشور مورد شکنجه، لت و کوب و توهین قرار گرفته‌اند. پیشتر، یک نوار ویدئویی به دست رسانه‌ها افتاده بود که نشان می‌داد مرزبانان ایرانی در مرزهای ولایات نیمروز و فراه افغانستان با ایران، مهاجران افغان را به گلوله می‌بندند.

گزارش‌هایی هم پخش شده‌اند که نظامیان ایرانی، خودروهای حامل مهاجرانی را که به گونه غیرقانونی از افغانستان به ایران می‌روند، با شلیک بر آنان سرنگون می‌کنند اما مقام‌های ایرانی همواره بی هیچ تحقیقی درباره این رویدادها، چنین کارنامه‌های نظامیان ایرانی را رد می‌کنند.

اکنون اما بسیاری‌ها، از پیامدهای ناگوار این رویداد بر روابط افغانستان و ایران هشدار می‌دهند.

ناهید فرید، عضو مجلس نمایندگان افغانستان از ولایت هرات، در صفحه توئیترش نگاشته است:

«حسن همجواری فقط مراعات اصول اخلاقی متعارف با کشورهای همجوار نیست، بل سرمایه‌گذاری راهبردی یک کشور روی ظرفیت‌هایی است که منافع ملی‌اش را تأمین می‌کند. عاملان حمله بر شهروندان افغان، ضربه جبران ناشدنی بر روابط دو کشور زده‌اند. مردم فقیری که به خاطر کسب لقمه نانی از خط مرزی عبور می‌کنند، مستحق مرگ نیستند.»

کم و بیش دو میلیون شهروند افغانستان در ایران زندگی می‌کنند.

مقام‌های دولت افغانستان گفته‌اند که در این اواخر، تهران تصمیم گرفته است اقامت ۴۵۰ هزار مهاجر افغان را در این کشور تمدید نکند و در دو هفته پسین، ایران به گونه میانگین روزانه ۱۰۰ تا ۲۰۰ شهروند افغانستان را اخراج کرده است.

هنوز هم اما بسیاری از شهروندان افغانستان برای کار به ایران می‌روند. مهاجران زیادی هم در این مسیر به مثل فواد، جان‌هایشان را از دست می‌دهند؛ هر چند دانسته از مرگ، راه سفر در پیش می‌گیرند.