ذخیره‌گاه زیستی میانکاله در معرض مرگ تدریجی

گزارش‌های رسمی محیط زیستی نشان می‌دهند در یک دهه گذشته از سال ۲۰۱۱/۱۳۸۹ تا ۲۰۲۱/۱۳۹۹ نزدیک به ۱۴ هزار هکتار از وسعت تالاب بین‌المللی میانکاله در شرق استان مازندران و غرب استان گلستان کاسته شده است. براین اساس وسعت تالاب از ۴۸ هزار هکتار در سال ۱۳۸۹ به ۳۴ هزار هکتار در سال ۱۳۹۹ رسیده و سالیانه به طور میانگین حدود هزار و ۴۰۰ هکتار از سطح آبی تالاب کاسته و به سطح خشکی آن افزوده شده است.

دلایل این پدیده «گرمای هوا» و «پسروی دریای خزر» عنوان می‌شود که براساس گزارش‌ها به انتشار ریزگردها انجامیده است.

معصومه بنی‌هاشمی، سرپرست مرکز ملی مطالعات و تحقیقات خزر اما سه‌شنبه ۲۱ بهمن به خبرگزاری دولتی جمهوری اسلامی (ایرنا) گفت «تغییرات کاربری و ساختاری» و ایجاد مانع بر سر ورود آب‌هایی که پیشتر از مسیل  تالاب‌های حاشیه‌ای به داخل تالاب میانکاله و خلیح گرگان وارد می‌شد، مهمترین مشکل کنونی تالاب است. به گفته او تراز آب دریای خزر نسبت به گذشته افزایش داشته و پسروی آب این دریا نمی‌تواند تنها عامل نابودی تدریجی تالاب میانکاله شمرده شود.

بنی‌هاشمی گفت تغییراتی که در تالاب میانکاله و خلیج گرگان از لحاظ کاهش تراز آب در حال رخ دادن است «با توجه به پسروی آب دریای خزر قابل پیش بینی بود و چیزی دور از ذهن نبود که در یک پروسه زمانی طولانی مدت رخ داد. گره زدن تمام مشکلات فعلی تالاب میانکاله و خلیج گرگان صرفاً به پسروی آب دریای خزر فاقد پشتوانه علمی است، زیرا تراز آب دریای خزر در نیم قرن گذشته کمتر از میزان فعلی بود، ولی میزان تغییراتی که در سطح تالاب و خلیج رخ داد نامحسوس بود.»

او افزود:

«طرح احیای تالاب میانکاله با سرریز آب دریای خزر پشتوانه علمی ندارد»

مصوبات دولت برای احیای این تالاب، به عنوان «بزرگترین زیستگاه پرندگان و جانداران در شمال ایران» به‌رغم گذشت پنج سال هنوز به خاطر «مشکلات مالی و اعتباری» و همچنین «تردیدهای کارشناسی برای احیا از جمله انتقال آب شیرین» به این تالاب همچنان اجرایی نشده‌اند. دولت تصویب کرده بود در یک دوره پنج ساله با نزدیک به ۳۳ میلیارد تومان اعتبار طرح احیای تالاب اجرا شود و در سال ۱۴۰۰ به مرحله پایانی برسد. اما تا پاییز سال جاری تنها یک دهم آن تخصیص یافته و از روند اجرای طرح گزارش مشخصی وجود ندارد.

به‌ باور سرپرست مرکز ملی مطالعات و تحقیقات دریای خزر پیشنهاد انتقال آب از دریای خزر و رودخانه‌ها به تالاب و خلیج گرگان برای احیاء این دو اکوسیستم پشتوانه علمی ندارد چرا که کاهش سطح آب دریای خزر همترازی بین تالاب میانکاله و خیلج گرگان را از بین برده است و به همین خاطر امکان انتقال آب از دریا را ناممکن کرده. او می‌گوید به جای انتقال آب بهتر است تالاب‌های پیرامون میانکاله که لبریز شدن برخی از آن‌ها در بارش‌های سال ۹۸ به افزایش سطح آب میانکاله منجر شد، احیا شوند.

محمد ابراهیم یخکشی، مدیرعامل شرکت آب منطقه‌ای استان مازندران هم در این رابطه گفته تالاب میانکاله برای احیاء حداقل به یک تا ۱,۵ میلیارد مترمکعب آب نیاز دارد که تأمین این میزان آب مورد نیاز در قالب حق آبه به دلیل نبود ظرفیت آبی در استان تا حد زیادی غیرقابل امکان است.

به گفته او تاکنون هیچ طرح مطالعاتی قابل اطمینان که نشان دهد تأمین حق آبه می تواند تالاب میانکاله و خلیج گرگان را احیاء کند اجرا نشده و یا حداقل در اختیار شرکت آب منطقه‌ای استان مازندران قرار نگرفته که بتواند با اتکاء به این برنامه‌ریزی آب را به تالاب سرازیر کند و با توجه به احتمال نشست تالاب در دریا، سرریز آب خزر به میانکاله تنها به هدررفتن منابع آب می‌انجامد.

با این‌وجود پسروی دریای خزر به خاطر تأثیر نوسانات آن بر تالاب میانکاله و خلیج گرگان همچنان تهدیدی برای حیات میانکاله محسوب می‌شود.

پسروی آب دریای خزر، تهدیدی برای حیات جانداران میانکاله

به پیش‌بینی همایون خوشروان، مجری طرح بین‌المللی اثر نوسانات دریای خزر بر محیط‌ زیست مناطق ساحلی، «اگر روند پسروی آب دریای خزر به همین روال ادامه یابد ارتباط آبی خلیج گرگان با دریای خزر تا سال ۱۴۰۲ کاملاً قطع می‌شود و با این شرایط خلیج گرگان تا یک دهه آینده به طور کامل خشک خواهد شد.»

خوشروان کاهش جمعیت پرندگان میانکاله را متأثر از خشکی آب خزر دانست و گفت:

«نکته مهمی دیگر که در روند پسروی آب دریای خزر اتفاق افتاد را می‌توان به تغییر PH یا اسیدیته محیط آب و خاک و هدایت الکتریکی اشاره کرد که بر روی گونه‌های سطح پایینی هرم غذایی تأثیر گذاشته و باعث از بین رفتن فیتوپلانگتون‌ها، زئوپلانگتون‌ها و انقراض گونه‌های بسیاری از جانداران شده است. وقتی ما در سطوح پایین هرم غذایی بخش وسیعی از جانداران را از دست بدهیم این موضوع بر روی جانوارانی که در سطوح بالاتر هرم غذایی قرار دارند به صورت مستقیم تأثیرگذار خواهد بود و این موجب کمبود طعمه و در نتیجه کاهش فراوانی و تنوع گونه‌های بالای هرم همانند پرندگان می‌شود.»

 مسئله‌ای که براساس گزارش‌ها در واقعیت اتفاق افتاده و جمعیت پرندگان مهاجر را که در دو سال گذشته در معرض مرگ‌های مرموز دسته‌جمعی قرار داشتند، به‌طرز چشمگیری کاهش داده است.  

مجری طرح بین‌المللی اثر نوسانات دریای خزر بر محیط‌ زیست می‌گوید تراکم جمعیت بسیاری از پرندگانی که در محیط خلیج گرگان و تالاب میانکاله زندگی می‌کردند از یک میلیون و ۲۰۰ هزار بال به ۳۸۰ هزار پرنده کاهش یافته است.

خوشروان می‌گوید هرگونه تغییر این زیستگاه محل حیات می تواند بر کل اکوسیستم آن تغییر ایجاد کند.

به گفته او صید ماهی کفال در تابستان و رواج ماهیگیری در این مناطق هم به صورت مضاعف هرم غذایی را تحت تأثیر قرار داده است.

خطر بزرگ دیگر: عامل انسانی

از سوی دیگر پسروی آب خزر و خشک شدن ساحل پای زمین‌خواران را به این مناطق باز کرده است. مسئله‌ای که به گفته خوشروان حتی بر امنیت دامداری منطقه هم تأثیر منفی گذاشته و افزون بر آن آتش‌سوزی‌های وسیع و عمدی را تشدید کرده است. معضلی که در رسانه‌های ایران تنها به صورت سربسته به آن پرداخته شده است.

حسنیعلی ابراهیمی کارنامه، مدیرکل محیط زیست مازندران می‌گوید افزایش دامنه خشکی و بی‌توجهی به برنامه احیاء میانکاله ممکن است علاوه بر نابودی جانداران، این تالاب را به کانون تولید ریزگردها بدل کند. او گفته:

او نسبت به تعلل در رسیدگی به تالاب میانکاله و تشکیل ستاد احیای این تالاب هشدار داده و تأکید کرده است: در شرایط فعلی هرگونه دست به دست کردن برنامه احیاء تالاب بین‌المللی میانکاله و خلیج گرگان و گره زدن آن به مشکلات مالی و اعتباری وضعیت منطقه را بغرنج‌تر خواهد کرد و آنچه که به عنوان مرگ تدریجی تالاب و خلیج از سوی کارشناسان بیان می‌شود، رخ می‌دهد.

در دو دهه گذشته بخشی از آن‌چه مرگ تدریجی میانکاله گفته می‌شود، اتفاق افتاده است. سطح آب تالاب میانکاله به خاطر خشکسالی و دخالت انسانی از جمله قطع حق آبه دریافتی از رودخانه‌ها، ایجاد مزارع پرورش ماهی در مسیر رودخانه‌های منتهی به این تالاب، عدم لایروبی، حتی تصرف زمین‌های حریم و جلوگیری از ورود آب به تالاب، به شدت کاهش یافته است. طبق آخرین برآورد محیط زیست مازندران در مهر ۹۹، حدود ۷ هزار هکتار از بخش غربی تالاب به دلیل خشکسالی متمادی خشک و به محلی برای انتشار گرد و غبار تبدیل شده است.