خاورمیانه و گرمایش زمین: صدای پای آخر الزمان

آثار مخرب ناشی از گرمایش زمین همین حالا خود را در خاورمیانه نشان داده‌اند: از سیلاب‌های بی‌سابقه، تا دماهای بیش از حد داغ، آتش‌سوزی‌های طبیعی، بی‌آبی، هجوم حشرات موذی، از دست‌رفتن محصولات کشاورزی و ...

اگرچه وضعیت اضطراری اقلیمی در خاورمیانه بسیار نگران‌کننده است، مشکلات جاری همچون جنگ یمن و سوریه، بحران لبنان، مسأله فلسطین، تنش ایران و متحدان‌اش با عربستان و اسرائیل، پرونده هسته‌ای جمهوری اسلامی و ... توجه‌ها را از این مسأله دورتر کرده است. به علاوه، وابستگی شدید بسیاری از دولت‌های این منطقه به نفت و سوخت‌های فسیلی کار مقابله با گرمایش زمین را دشوارتر نیز کرده است.

اما همان‎طور که در زیر خواهیم دید، تغییرات اقلیمی ناشی از گرمایش زمین به دست بشر برای خاورمیانه فاجعه‌بار خواهند بود.

موج‌های گرمایی

گرمایش زمین خاورمیانه را از هر کجای دیگر سیاره بیشتر داغ می‌کند. بنا به تخمین‌ها، تا سال ۲۰۳۰، دمای هوا در خاورمیانه بیش از دو برابر میانگین جهانی به دلیل گرمایش جهانی افزایش خواهد یافت.

این به معنای افزایش موج‌های گرمایی شدید است. برخی از بالاترین درجه‌های دمای هوا در خاورمیانه ثبت می‌شود. در سال جاری، هوا در خوزستان ایران نیز به بالای ۵۰ درجه سانتیگراد رسید. سه کشور دیگر در منطقه نیز دمای بالای ۵۰ درجه را ثبت کردند: عمان، کویت و امارات متحده عربی.

در عربستان نیز از ۱۹۸۰ تا کنون متوسط دمای هوا دو درجه افزایش یافته و درجه حرارت ماگزیمم نیز ۲,۵ درجه بالاتر رفته است.

در قطر همین حالا دستگاه‌های تهویه هوا و خنک‌کننده در فضاهای سرباز بیرونی نصب شده‌اند.

خاورمیانه در برابر موج‌های گرما از دیگر منطقه‌ها آسیب‌پذیرتر است، زیرا وجود نداشتن ابر در آسمان آن باعث می‌شود مکانیسم‌های جوی که می‌توانند تغییرات اقلیمی را تخفیف دهند، ضعیف باشند و حتی به گرم‌ترشدن بینجامند. به علاوه، تبخیر از دریا به رطوبت بالا منجر می‌شود و با عدم بارش، هوای داغ شرجی بسیار نامطلوبی ــ همچون در حوزه خلیج فارس ــ به وجود می‌آید.

دمای حباب تر ــ دماسنجی را فرض کنید که دور حباب آن پارچه‌ای تر پوشیده شده ــ یا دمای هوا در رطوبت نسبی ۱۰۰ درصد شاخص مهمی برای فهم تاب‌آوری بدن انسان در جهان در حال گرمایش به ویژه در خاورمیانه است. حد بالایی تاب‌آوری بدن انسان ۳۵ درجه دمای حباب تر است زیرا در شرایط رطوبت نسبی ۱۰۰ درصد سیستم خنک‌کننده بدن طبیعی انسان به وسیله تعرق از کار می‌افتد.

در حالی که فرض می‌شد دمای حباب تر ۳۵ تا کنون مشاهده نشده و قرار است در جریان گرمایش زمین در ادامه این قرن رخ دهد، دانشمندان در پژوهشی در ۲۰۲۰ نشان دادند که ایستگاه‌های هواشناسی متعددی دمای حباب تر بالای ۳۱ درجه و ۳۳ درجه را همین حالا ثبت کرده‌اند و دو ایستگاه نیز دمای حباب تر بالای ۳۵ درجه را ثبت کرده‌اند. این شرایط برای یک یا دو ساعت رخ داده‌اند و بدن انسان حتی در سایه و حتی با داشتن آب فراوان توانایی تحمل دمای حباب تر ۳۵ را برای بیش از چند ساعت ندارد.

این دماهای شدید در مناطق ساحلی خاورمیانه، مناطق ساحلی در جنوب غربی شمال آفریقا، و جنوب آسیا ثبت شده‌اند. دو ایستگاهی که دمای حباب تر ۳۵ درجه را ثبت کرده اند، در خلیج فارس قرار دارند.

به همین دلیل، نویسندگان پژوهش «ظهور حرارت و رطوبت بیش از حد تاب‌آوری انسان» در ۲۰۲۰ هشدار داده‌اند که حوزه خلیج فارس در صورت ادامه روند گرمایش جهانی فعلی غیرقابل سکونت خواهد شد.

با ادامه این روند، مکه غیرقابل زندگی می‌شود و سفر تابستانه حج سفری پرخطر و ورای تاب‌آوری بدن‌ها.

خشکسالی

خاورمیانه و شمال آفریقا از ۱۹۹۸ تا کنون خشکسالی دائمی را تجربه کرده است. بنا به گزارش سازمان فضایی آمریکا (ناسا)، خشکسالی این منطقه بدترین خشکسالی رخ‌داده در ۹۰۰ سال اخیر است.

بنا به آمار بانک جهانی، خاورمیانه و شمال آفریقا ۶ درصد جمعیت جهان را در خود جای داده اما ذخایر آب شیرین آن تنها یک درصد کل ذخایر آب شیرین جهان است. ۱۷ کشور در این منطقه زیر خط فقر آبی قرار دارند که سازمان ملل معین کرده است.

پیش‌بینی می‌شود که در جهان پس از افزایش دمای ۲ درجه نسبت به سطح دما پیش از انقلاب صنعتی، بارش بین ۲۰ تا ۴۰ درصد کاهش یابد. اگرجهان ۴ درجه گرم‌تر شود، کاهش بارندگی ۶۰ درصد خواهد بود. در صورت رخ دادن این سناریوها، معلوم نیست مردم در خاورمیانه و شمال آفریقا قادر به تأمین آب خود باشند یا خیر.

بنا به برخی تخمین‌ها،‌ ذخایر آب زیرزمینی عربستان تنها کفاف مصرف برای ۱۳ سال دیگر را می‌دهد. بحران آب در ایران همین حالا به یک مسأله امنیتی تبدیل شده است.

در اوت ۲۰۲۱، ۱۳ گروه و نهاد امدادرسان در بیانیه مشترکی هشدار دادند که خشکسالی زندگی ۱۲ میلیون تن در سرتاسر عراق و سوریه را در معرض خطر قرار داده. آنها نوشتند افزایش دمای هوا، کاهش بی‌سابقه بارش و خشکسالی و نتیجتاً خشک شدن ذخیره آب سدها، دسترسی به آب آشامیدنی، آب کشاورزی و برق را دشوار کرده و این دو کشور را در معرض «فاجعه» قرار داده است.

به گزارش سازمان ملل، سوریه بدترین خشکسالی در ۷۰ سال اخیر را می‌گذارند. در عراق خشکسالی کنونی دومین خشکسالی وخیم در ۴۰ سال اخیر است. در ایران نیز میزان بارش‌ها در سال جاری به شکل بی‌سابقه‌ای کاهش یافته و در بسیاری از مناطق از میانگین ۵۰ ساله کمتر است.

بالاآمدن سطح آب دریاها و غرق شدن مناطق ساحلی

یکی از آثار گرمایش جهانی زمین بالا آمدن سطح آب دریاها است. یخ‌های قطبی در حال ذوب شدن هستند و آب اقیانوس‌ها رو به افزایش.

بالا آمدن سطح آب دریاها مناطق ساحلی در خاورمیانه را نیز با خطر زیر آب رفتن مواجه کرده. یکی از این مناطق دلتای رود نیل در مصر است.

دلتای نیل دو درصد کل مساحت مصر، اما میزبان ۴۱ درصد جمعیت آن (۱۰۰ میلیون تن) است. این منطقه همچنین یکی از آسیب‌پذیرترین مناطق جهان در برابر افزایش آب سطح دریاهاست و میلیون‌ها تن بر اثر این اتفاق آواره خواهند شد.

همین حالا در سرتاسر دلتای نیل کرانه‌های رودخانه در حال ریزش هستند و بخش زیادی از دلتای شمالی در حال رفتن به زیر آب است. زمین‌های کشاورزی حاصل‌خیز و اجتماع‌هایی که در آنها ساکن شده‌اند، در حال نابود شدن‌ هستند. تا پایان قرن، سه هزار کیلومتر از دلتای نیل زیر آب خواهد رفت.

اسکندریه، شهر بزرگ مصر نیز در معرض رفتن به زیر آب دریاها قرار دارد. همین حالا بخش‌هایی از شهر در حال غرق شدن است.

بصره، دومین شهر عراق نیز با خطر مشابهی روبروست. بخش‌هایی از این شهر با ادامه روند گرمایش زمین به زیر آب خواهد رفت.

سیلاب‌های ویرانگر

سیل ابتدای سال ۱۳۹۸ در ایران یکی از نشانه‌های هشدار تغییرات اقلیمی بود.

۱۳۹۸ به طور کلی سال سیلاب‌های ویرانگر در ایران بود. ابتدای آن سال ۲۵ استان از ۳۱ استان کشور به‌طور همزمان یا در فاصله زمانی کوتاه دچار سیل شدند و ۲۳۵ شهر و چهار هزار و ۳۰۴ روستا تحت تأثیر خسارات سیل قرار گرفتند. همچنین در جریان این سیلاب‌ها ۷۶ تن کشته و یک‌هزار تن زخمی شدند.

همزمان با ایران بارندگی‌های شدید، طوفان،‌ کاهش دمای هوا و حتی برف در چند هفته اخیر کشورهای گوناگون خاورمیانه را غافلگیر کرد.

این اتفاقی بود که به گفته آرمیدا آلیس‌جابانا، معاون دبیرکل سازمان ملل قرار است بارها و بارها پس از این تکرار شود. همین چند وقت پیش بارش‌های ناگهانی به راه افتادن سیل غیرقابل پیش‌بینی در جده و سپس مکه در عربستان سعودی انجامید. در اوت سال جاری نیز سیل‌های سهمگین و ناگهانی منطقه دریای سیاه در ترکیه را ویران کرد.

این روند نیز جهانی است. تا پایان دهه جاری میلادی، ۱۴۷ میلیون تن در جهان در معرض آسیب‌های ناشی از سیل قرار می‌گیرند. ۱۰ سال پیش، این جمعیت تنها ۷۲ میلیون تن بود و تا نیمه قرن، به ۲۲۱ میلیون تن خواهد رسید.

بارش‌های بی‌سابقه و ناگهانی و سیل ناشی از آن همچنین در یمن خطر دیگری را موجب شده است: علاوه بر مرگ بیش از ۱۰۰ تن در اوت ۲۰۲۱، بسیاری از ساختمان‌ها در شهر قدیم صنعا ــ شهری ثبت‌شده در فهرست جهانی یونسکو ــ در معرض تخریب قرار گرفتند. سازمان ملل هشدار داده است که باران‌های بی‌سابقه زندگی مردم در مرکزهای تاریخی یمن در سرتاسر این کشور را در معرض تهدید قرار داده است.

شوری آب

بحران آب و خشکسالی باعث شده که کشورهای حاشیه خلیج فارس به ویژه عربستان و امارات متحده عربی به شیرین‌سازی آب خلیج فارس روی آورند.

در واقع بزرگترین ۱۰ پایگاه‌ شیرین‌سازی آب در جهان در خاورمیانه قرار دارند. هشت مورد از آنها در عربستان و امارات است و دو مورد دیگر در اسرائیل.

شیرین‌سازی آب خلیج فارس به افزایش شوری آب آن انجامیده. هم‌اکنون میزان شوری آب خلیج فارس ۲۰ درصد افزایش یافته است و این افزایش چشم‌گیر پیامدهای جدی برای حیات وحش دریایی و تنوع زیستی این منطقه دارد.

چرخندهای استوایی

چرخند شاهین چندی پیش شمال عمان را ویران کرد. این نخستین باری است که یک چرخند استوایی این همه به سمت غرب تا منطقه خلیج فارس نفوذ می‌کند.

این پدیده‌ حاد آب‌و‌هوایی در کنار دیگر طوفان‌ها به دلیل آثار ناشی از تغییرات اقلیمی تکرار خواهند شد.

آتش‌سوزی‌های طبیعی

خاورمیانه به دلیل خشکی و گرمای هوا با آتش‌سوزی‌های طبیعی بیگانه نیست اما سال‌های اخیر این آتش‌سوزی‌ها، همچون در دیگر نقطه‌های جهان، ابعاد گسترده‌تری یافته‌اند.

در ۲۰۲۱، موج گرمایی حاد رخ‌داده در خاورمیانه به موجی از آتش‌سوزی‌های طبیعی انجامید. در الجزایر در اوت ۲۰۲۱ ده‌ها تن در آتش‌سوزی‌هایی که «آخرالزمانی» توصیف شدند جان دادند.

همان زمان ۱۰۰ آتش‌سوزی طبیعی در ترکیه به راه افتاده بود. در این آتش‌سوزی‌ها روستاهای قدیمی و توریستی از بین رفتند.

کمی پیش از آن در ژوئیه ۲۰۲۱ لبنان و سوریه صحنه آتش‌سوزی‌های طبیعی بودند. بنا به گزارش‌ها، صدها آتش در دو سال اخیر در لبنان و مناطق ساحلی مرتفع سوریه رخ داده‌اند.

در ایران نیز در سال جاری آتش‌سوزی‌های بسیاری رخ دادند. نگاهی به آتش‌سوزی‌ها در تنها یک ماه خنک‌تر، فروردین، گویای فاجعه است: ۵ فروردین سال جاری شش هزار متر مربع از جنگل‌های گیلان سوخت و هشت آتش‌سوزی سه هکتار از جنگل‌های مازندران را از بین برد. ۱۲ فروردین درختچه‌های گز بندر ترکمن آتش گرفت. ۲۰ فروردین آتش‌سوزی یک هکتار از جنگل‌های نومل گرگان را از بین برد. ۲۳ فروردین آتش‌سوزی در ارتفاعات گاوکار قیر و کارزین گزارش شد. ۲۸ فروردین جنگل‌های کوه‌سیاه شهرستان چرام استان کهگیلویه و بویراحمد طعمه حریق شد.

اگرچه هنوز عامل اصلی بروز بسیاری از این آتش‌سوزی‌ها مداخله مستقیم انسان (برای درست کردن زمین کشاورزی، بی‌توجهی هنگام گردشگری، یا دیگر انواع خطاها) است، تغییرات اقلیمی در بروز برخی و نیز گسترش همه این آتش‌سوزی‌ها نقش مهمی دارد.