چرا روز جهانی زمین ۲۰۲۴ با «پلاستیک» گره خورد؟

آلودگی‌های پلاستیکی شناسایی شده در شیر مادران بسیار نگران کننده است. سال گذشته مجله پلیمر گزارشی منتشر کرد که نشان داد طی تحقیقی در یکی از بیمارستان‌های مرکزی شهر رم میکروپلاستیک‌ها یعنی ذرات پلاستیکی کوچک‌تر از پنج میلی‌متر برای اولین بار در نمونه‌های شیر مادری ۳۴ساله که در سلامت کامل بود کشف شد. این آزمایش یک هفته پس از تولد نوزاد انجام شد و نشان داد از ۳۴ مادران بخش شیر ۲۹ مادر به میکرو پلاستیک‌ها آلوده هستند. پس از تحقیق دانشگاهی در هلند که وجود پلاستیک در ادرار و بند ناف را نشان داد این موضوع زنگ خطر مهمی را به‌ صدا درآورد برای ضرورت توجه دادن جهان به اهمیت کنترل و مدیریت پلاستیک از تولید تا مصرف و پس از مصرف.  

زمانی سیاره زیبای ما مادر همه زیستمندان بود و آغوش اقیانوس‌ها منبع حیات و تعادل آب و هوا و اقلیم برای همه ما. امروز اما شرایطی چنان ناامن ساخته‌ایم که مراکز تحقیقاتی مختلف جهان طی گزارش‌های متعدد نشان می‌دهند حتی شیر مادران هم آلوده به میکروپلاستیک است.

این حقیقتی تلخ است که ما با ادامه زیست در دل این فاجعه تنها به‌دلیل آسودگی و راحتی‌مان، حل آن را به تعویق انداخته‌ایم. ولی امروز فاجعه چنان غیر قابل انکار شده که امسال روز جهانی زمین را به آگاهی در مورد مدیریت و کاهش مصرف و تولید پلاستیک اختصاص داده‌اند. پلاستیک در جهان امروز به یک مهاجم خشن و فراگیر تبدیل شده است؛ یکی از مهمترین آلاینده‌های هوا و آب و مرجعی برای تهدید سلامت همه زیستمندان از کودکان ما تا آبزیان اعماق اقیانوس‌ها.

تصور کنید که با تمام پلاستیک‌های موجود در دریاها می‌توانیم ۴۰۰ بار دور زمین بچرخیم. ۸ میلیون تن، به ویژه میکروپلاستیک‌ها و پلاستیک‌های یکبار مصرف غیر بازیافتی، هر ساله سر از دریاها در می‌آورند و بخش مهمی از آنها تبدیل می‌شوند به غذای ماهی‌ها. به گزارش نشنال جئوگرافی، زندگی ۷۰۰ گونه حیات وحش در میان گونه‌های در معرض خطر انقراض مستقیم تحت تأثیر پلاستیک است. اغلب آنها ذرات و تکه‌های پلاستیک را با غذا اشتباه می‌گیرند و یا در کیسه و ظروف رها شده پلاستیکی در دل طبیعت خفه می‌شوند. پلاستیک به معنای واقعی به تهدید مهمی برای سیاره تبدیل شده است. 

چطور به این حجم از پلاستیک رسیدیم؟

نسل ما دوره‌ای بدون پلاستیک یا کم پلاستیک را به‌خوبی به یاد دارد؛ میوه و سبزی و گوشت در پاکت‌های کاغذی، شیر و ماست در ظرف‌های شیشه‌ای، لباس‌های نخی و کتانی، اسباب‌بازی‌های چوبی و پارچه‌ای را به خوبی به یاد دارد.

پلاستیک‌های ساخته شده از سوخت‌های فسیلی بیش از یک قرن قدمت دارند. از دهه ۱۹۵۰ تا ۱۹۷۰، فقط مقدار کمی پلاستیک تولید می‌شد و در نتیجه زباله‌های پلاستیکی نسبتاً قابل مدیریت بودند، هرچند بعد از جنگ جهانی دوم و ورود به عصر مدرن تکنولوژی تولید و مصرف پلاستیک به شدت سرعت گرفت، تا جایی که همه کم کم زندگی بدون پلاستیک را فراموش کردند. اما پس از آن این پروسه بین دهه ۱۹۷۰ و ۱۹۹۰، چنان سرعت گرفت که باعث شد تولید زباله‌های پلاستیکی بیش از سه برابر افزایش یابد.

بنا به گزارش سازمان جهانی محیط زیست در اوایل دهه ۲۰۰۰، میزان زباله‌های پلاستیکی که تولید می‌کردیم در یک دهه، حتی بیشتر از مجموع تولید زباله در تمام ۴۰ سال پیش از آن بود. سرعت این روند در همه کشورهای جهان برابر نبود اما بالاخره درمان این رنج فراگیر با جزیره‌های شناور پلاستیک بر اقیانوس‌ها و زباله‌هایی که دیگر نه بازیافت می‌شدند و نه تجزیه بسیار دشوار شد و رسیدیم به تولید سالانه حدود ۴۰۰ میلیون تن زباله پلاستیک.

پلاستیک با امکان بسته‌بندی و ساخت ابزارهای متفاوت، با سرعت بیشتر و هزینه کمتر علم پزشکی را متحول کرد. خودروها و جت‌ها و بسیاری دیگر از وسایل حمل و نقل و جابه‌جایی سبک‌تر شدند و به تبع آن میزان مصرف سوخت آنها کاهش پیدا کرد. انواع لباس‌های کار و ایمنی انواع تجهیزات کشاورزی و پرورش دام و وسایلی که به انتقال و تغییر کیفیت آب کمک بسیاری کرد، ابزار متفاوت برای بسته‌بندی و انتقال مواد و محصولات غذایی که زمان نگهداری آنها را افزایش داد و مواردی از این دست وجود و تولید پلاستیک را سرعت داد.

اما این آسانی و راحتی چندان ادامه پیدا نکرد. کم کم پلاستیک‌های تلنبار شده در جنگل‌ها و شناور بر آب‌های آزاد جهان و پروسه بسیار آلاینده تولید آن روی سکه را نشان داد؛ فاجعه زمانی رخ داد که پلاستیک‌های یکبار مصرف زندگی ما را فرا گرفت تا آنجا که حدود نیمی از پلاستیک‌های مصرفی ما ( حدود ۴۰%) پلاستیک‌هایی شدند که زمان مصرف آن گاه حتی تنها چند دقیقه بود در حالی‌که برای قرن‌ها در محیط زیست رها شده باقی می‌ماند.

وضعیت ایران نیز بسیار نگران‌کننده است. میزان مصرف پلاستیک‌های تولیدی در ایران سالانه بیش از ۱۸۵ هزار تن و روزانه ۵۰۰ تن است و این زباله‌های پلاستیکی به طبیعت بازنمی‌گردند. همچنین کشور ما جزء ۱۰ کشور اول مصرف ظروف یکبار مصرف پلاستیکی در جهان است.

آلاینده از تولید تا تبدیل شدن به زباله

در نخستین مرحله باید گفت استخراج سوخت‌های فسیلی که به‌عنوان مواد خام در تولید انواع پلاستیک‌ها استفاده می‌شوند، منجر به آلودگی هوا و آب هستند. این پروسه‌های آلاینده در انتقال و جابه‌جایی و حتی بازیافت آنها نیز ادامه دارد به‌طوری‌که بیش از ۹۹ درصد پلاستیک تولید شده امروزه با سوخت‌های فسیلی ساخته می‌شود. پیش‌بینی می‌شود سطح انتشار گازهای گلخانه‌ای مرتبط با تولید، استفاده و دفع پلاستیک‌های مبتنی بر سوخت‌های فسیلی  تا سال ۲۰۴۰ سهمی ۱۹ درصدی از بودجه کربن جهان را به خود اختصاص دهد.

پالایش و تولید رزین‌ها و افزودنی‌های پلاستیکی، ترکیبات سرطان‌زا و سایر مواد سمی (حداقل ۱۷۰ نوع) را در هوا آزاد می‌کند که ممکن است تشخیص برخی از آنها دشوار باشد چون بی‌رنگ هستند و بوی ملایمی دارند. به‌علاوه کارگران شاغل در این مناطق دائماً در معرض سطوح بالایی از تنفس و استنشاق این ترکیبات خطرناک هستند.

حتی همانطور که اشاره شد ما به‌عنوان مصرف کننده نیز در مسیرهای مختلف این ذرات را می‌بلعیم یا تنفس می‌کنیم. تمام فن‌آوری‌های مدیریت زباله‌های پلاستیکی (شامل سوزاندن، تبدیل به گاز و تجزیه در اثر حرارت و رهاسازی یا دفن) منجر به انتشار فلزات سمی در هوا، آب و خاک می‌شوند به بافت گیاهان و غذای دام‌ها و حتی آب‌های زیرزمینی نیز نفوذ می‌کند.

تخریب و خرد کردن این ماده برای تبدیلش به مواد دیگر هم  باعث تولید میکروپلاستیک‌هایی می‌شود که می‌توانند به بدن هر موجود زنده‌ای نفوذ کنند.

اما همه این مشکلات در حجم بالای تولید بسیار پیچیده‌تر و غیرقابل کنترل‌تر می‌شود. از ۷ میلیارد تن زباله پلاستیکی تولید شده در جهان تاکنون، کمتر از ۱۰ درصد آن بازیافت شده است. میلیون‌ها تن زباله پلاستیکی در محیط زیست رها می‌شود یا هزاران کیلومتر برای سوزان، تفکیک و یا بازیافت جابه‌جا می‌شوند.

روایت تلخ اعداد از حقیقت پلاستیک

نیمی از پلاستیک تولید شده جهان تنها در ۱۵ سال گذشته ساخته شده است. اما تولید به‌طور تصاعدی از ۲٬۳ میلیون تن در سال ۱۹۵۰ به ۴۴۸ میلیون تن در سال ۲۰۱۵ افزایش یافت و با همین رویه تا سال ۲۰۵۰ حتی دو برابر می‌شود.

پلاستیک‌ها اغلب حاوی مواد افزودنی هستند که آنها را قوی‌تر، انعطاف پذیرتر و بادوام‌تر می‌کند اما عمر بازیافت آنها در طبیعت را نیز افزایش داده و برای تجزیه کامل برخی از انواع آنها پنج قرن زمان نیاز است. 

بحران امروز سیاره اما تنها عدد بسیار ناچیز بازیافت و پروسه پر هزینه و بی‌صرفه پلاستیک‌ها نیست بلکه تولید پلاستیک و مصرف و بازیافت در چنان چرخه نابرابری پیش رفته که امروز می‌دانیم حدود دو سوم از کل پلاستیک تولید شده در سطح جهان هنوز در محیط زیست است.

تحقیقات همچنین نشان می‌دهند بسیاری از رودخانه‌های بزرگ جهان به مسیرهایی برای حمل پلاستیک به اقیانوس‌ها تبدیل شده‌اند. به‌طور مثال تنها در مورد دریای مدیترانه همه ساله ۵۷۰ هزار تن پلاستیک سر از آب‌های آن در می‌آورند. گویی در هر دقیقه ۳۳۸۰۰ بطری پلاستیکی به دریا پرتاب شوند. آلودگی دریاها با پلاستیک همچنان در حال رشد است و پیش‌بینی می‌شود آلودگی در منطقه مدیترانه تا سال ۲۰۵۰ چهار برابر شود. یا در بکرترین نقاط اقیانوس آرام, جزیره‌ای  شناور بر آب به‌وجود آمده است که سه برابر مساحت کشور فرانسه است و از ۸۰ هزار تن زباله که ۹۹ درصد آن پلاستیک است تشکیل شده است.

تحقیقی در ۲۰۱۵ نشان داد که تولید پلاستیک شش درصد تقاضای جهانی نفت را جذب می‌کند. در۲۰۵۰ با توجه به روند افزایش مصرف این ماده می‌تواند این تقاضا به ۲۰ درصد رسد.

پلاستیک، توسعه و مرزهای جغرافیایی

بنا به گزارش سازمان حفاظت از اقیانوس‌ها در مورد پلاستیک و به ویژه پلاستیکی که به دریا ختم می‌شود، می‌توان گفت ۶۰ درصد از پنج کشور چین، اندونزی، فیلیپین، تایلند و ویتنام می‌آیند. در دریای مدیترانه، کشور شماره یک در لیست سیاه آلاینده‌های ویژه پلاستیک، ترکیه است. ۲۰ شرکت، نیمی از پلاستیک‌های یکبار مصرف جهان را تولید می‌کنند: دو شرکت بزرگ، اکسون موبیل و داو، که آمریکایی هستند، پس از آن سینوپک، غول پتروشیمی چینی، و ایندوراما ونچرز، که در بانکوک مستقر است.

بسیاری از کشورهای صنعتی و برخوردار جهان که تا اواخر دهه ۹۰ جزو پر مصرف‌ترین‌ها در مواد پلاستیکی بودند امروز جای خود در مصرف این ماده با کشورهای آفریقایی و آسیایی عوض کرده‌اند. اقتصادهای نوظهور همچنان به پلاستیک متکی خواهند بود، زیرا آنها عامل تولید و مصرف در کشورهای جنوب صحرای آفریقا و بخش‌هایی از خاورمیانه خواهند بود و قاره آسیا بیشترین مصرف و تولید زباله‌های پلاستیک در جهان را خواهد داشت. تخمین زده می‌شود در این موضوع سهم چین تا ۲۰۵۰ به ۳۵ درصد کل پلاستیک جهان برسد.

کشورهایی مانند ایران حتی هنوز به جنبش جهانی نه به کیسه پلاستیک نیز نپیوسته‌اند و برای مصرف و تولید و فروش پلاستیک‌های یکبار مصرف کوچکترین محدودیتی اعمال نکرده‌اند. بنا به آمار رسمی، میزان مصرف پلاستیک‌های تولیدی در کشور ما سالانه بیش از ۱۸۵ هزار تن و روزانه ۵۰۰ تن است و جزء ۱۰ کشور اول مصرف ظروف یکبار مصرف پلاستیکی در جهان هستیم.  قانون جدی بازدارنده‌ای برای تولید و فروش پلاستیک وجود ندارد. تولید آن کم‌هزینه است و مسیر مدیریت بازیافت در ایران تقریباً ناکارآمد است سود سرشاری نصیب مافیای زباله می‌کند و کار مهم و اساسی برای تغییر فرهنگ مردم در مصرف پلاستیک انجام نشده است.

ما نگهبان سیاره‌ایم، چگونه از او مراقبت کنیم؟ 

در روز جهانی کره زمین ۲۰۲۴ آرزوی کاهش ۶۰ درصدی مصرف پلاستیک است. مسیر تولید و مصرف پلاستیک آن‌قدر آسیب‌رسان است که مصرف، نقشی بسیار اساسی و مهم در مدیریت این روند دارد. برای آنکه سیاره‌ای سبز و زیبا به نسل آینده بسپاریم تمام قدم‌های انتخابی تک‌تک ما هم اهمیت دارد و هم مؤثر است.

در بسیاری از کشورهای جهان قوانین کافی برای کنترل تولید و استفاده از پلاستیک وجود ندارد و بسیاری از محصولاتی که امروز استفاده می‌کنیم به‌نوعی ترکیبی از پلاستیک در خود دارند. کشورهایی هم که قوانین کنترل‌گر دارند هم اغلب زباله‌های پلاستیکی‌شان را به جایی بیرون مرزهایشان روانه می‌کنند. اما ما به ‌عنوان عمده مصرف‌کنندگان این محصول می‌توانیم آخرین مرحله این پروسه یعنی مصرف و تفکیک و بازیافت را کنترل کنیم. مصرف نی‌های پلاستیکی، لیوان‌های یکبار مصرف در بارها و رستوران‌ها، گوش پاک‌کن‌ها و مهمتر از همه کیسه‌ها و بطری‌های پلاستیکی را تلاش کنیم از زندگی‌مان حذف کنیم.

اگر در مناطق ساحلی و رودخانه‌ای و جنگلی زندگی می‌کنیم هم جمع‌آوری پلاستیک‌ها را به دیگران آموزش دهیم و هم خودمان آن را رعایت کنیم. رودخانه‌ها مسیرهای مستقیم رساندن زباله‌های پلاستیکی به اقیانوس هستند. به گروه‌های پاکسازی رودخانه بپیوندیم یا خودمان انجام دهیم! غذاهای بدون بسته‌بندی پلاستیکی را انتخاب کنیم، یک کیسه و کیف قابل استفاده مجدد همراه خودمان داشته باشیم برای خریدهای روزانه، محصولات محلی بخریم و سعی کنیم ظرف‌هایی که قابلیت استفاده چندباره دارند را استفاده کنیم تا ضایعات پلاستیکی‌مان را کاهش دهیم. تلاش کنیم تا زندگی کم یا بدون زباله‌های پلاستیکی را امتحان کنیم. وقتی در تعطیلات هستید، سعی کنید به مصرف پلاستیک یکبار مصرف خود توجه کنید. از بطری‌های کوچک در اتاق‌های هتل استفاده نکنید. بطری نوشیدنی قابل استفاده مجدد مانند قمقمه را همراه خود داشته باشید و از مواد آرایشی و پوشاک بدون میکروپلاستیک‌ها استفاده کنید.

صنعت مد ۲۰ درصد از فاضلاب جهانی و ۱۰ درصد از انتشار کربن جهانی را تولید می‌کند. عددی که حتی بزرگتر از مجموع همه پروازهای بین‌المللی و حمل و نقل دریایی است و با فست مدها روز به روز در حال افزایش است. در انتخاب پوشاک پایدار و خرید از فروشندگان و تولیدکنندگان کوچک، بازارچه‌های فروش دست دوم و بازدوخت لباس‌ها و پارچه‌ها دقت کنیم و این راه‌ها را در نظر داشته باشیم.

امسال تلاش فعالان محیط زیست متمرکز بر تقویت استارت‌آپ‌هایی است که در تولید مواد جایگزین مناسب به‌جای پلاستیک فعالیت و تحقیق می‌کنند. همین‌طور بر استفاده از هوش مصنوعی در پروسه بازیافت و انتخاب پلاستیک مناسب برای هر محصول در روند تولید آن تمرکز دارند. موضوعی که قدرت گرایش‌ها و پژوهش‌های بینارشته‌ای را نشان می‌دهد.

 همه روزهای زندگی ما روز زمینی است که بر آن بزرگ شدیم بر آن خواهیم مرد. میراث ما از این سیاره یگانه به نسل‌های آینده چیست؟ حال که حتی در خون و شیر و سلول‌های بنیادی ما میکروپلاستیک‌ها در حال افزایش هستند آیا انتخاب‌های خود را تغییر خواهیم داد؟ آیا میراث ما تپه‌های زباله و کوه‌های پلاستیکی و جزیره‌های زباله شناور بر اقیانوس‌ها مانند آنچه در فیلم‌ها پیش‌بینی می‌شود است؟ وقت آن است که از خودمان بپرسیم رد پای ما بر سیاره چگونه است؟ آیا سبز و ماناست یا ویرانگر و نابود کننده؟