جهان در بولونیا به تماشای آثار سینماگران حذف شده ایران می‌نشیند: از «علفزار» تا شاهکارهای مهرجویی، بیضایی و فرهادی

جشنواره بین‌المللی فیلم «سینما ریتورواتو» (سینمای بازیافته /Il Cinema Ritrovato) در شهر بولونیا، ایتالیا، که به تاریخ سینما، نمایش فیلم‌های کلاسیک، گذشته‌نگری و ارائه آخرین آثار بازسازی‌شده از سراسر جهان اختصاص دارد، امسال میزبان نمایش فیلم‌های «پستچی» به کارگردانی داریوش مهرجویی محصول سال ۱۳۵۱، «سفر» ساخته بهرام بیضایی از سال ۱۳۵۱، و دو فیلم برنده اسکار «جدایی» (A Separation) و «فروشنده» (The Salesman) به کارگردانی اصغر فرهادی خواهد بود.

«سینما ریتورواتو» یکی از معتبرترین جشنواره‌های تخصصی سینمای کلاسیک و مرمت‌شده جهان است که هر ساله در تابستان توسط چینهتِکا دی بولونیا (آرشیو سینمایی بولونیا) در ایتالیا برگزار می‌شود. این جشنواره که از سال ۱۹۸۶ تأسیس شده، به نمایش شاهکارهای گم‌شده یا بازسازی‌شده سینما از سراسر جهان اختصاص دارد و با شعار «بهشت دوستداران سینما» شناخته می‌شود. در دوره‌های اخیر، نزدیک به ۵۰۰ فیلم از ادوار مختلف تاریخ سینما (از سینمای صامت تا دهه ۱۹۹۰) در هفت سالن سینما و سه فضای روبازِ بولونیا، از جمله پیاتزا ماجیوره (میدان اصلی شهر) به نمایش گذاشته می‌شود. ویژگی منحصربه‌فرد آن، تأکید بر «تجربه جمعی تماشای فیلم» است؛ به‌ویژه نمایش‌های شبانه زیر آسمان ستاره‌بار بولونیا با همراهی موسیقی زنده، که فضایی جادویی خلق می‌کند.

این جشنواره تنها به نمایش فیلم‌ها محدود نمی‌شود، بلکه با برنامه‌های پژوهشی متنوعی همچون مرور آثار کارگردانان ناشناخته (مثل میکیو ناروسه پیش از جنگ)، گرایش‌های سینمایی کمتردیده‌شده (مثل «نوردن نوار» اسکاندیناوی)، و نیز بزرگداشت چهره‌های تأثیرگذاری مانند کاترین هپبورن همراه است. بخش‌هایی چون «صد سال پیش» (نمایش فیلم‌های سال ۱۹۲۵) و «مستندهای موسیقی» در فرمت ۱۶میلی‌متر نیز از جذابیت‌های آن هستند. افزون بر این، جشنواره میزبان رویدادهای جانبی مانند جوایز بهترین دی‌وی‌دی/بلو‌ری، نمایشگاه‌های کتاب سینمایی، و گفت‌وگو با فیلم‌سازان (مثل اصغر فرهادی در ۲۰۲۵) است. حضور سینماگران و علاقه‌مندان از پنج قاره، بولونیا را هر تابستان به پایتخت جهانی سینمای کلاسیک تبدیل می‌کند.

داریوش مهرجویی، کارگردان برجسته ایرانی و خالق آثاری چون «پستچی»، در مهرماه ۱۴۰۲ به همراه همسرش وحیده محمدی‌فر در منزل شخصی‌اش در کرج به طرز فجیعی به قتل رسید؛ این جنایت که شوک بزرگی به جامعه هنری ایران وارد کرد، همچنان ابهاماتی درباره انگیزه‌ها و عاملان آن دارد. بهرام بیضایی، کارگردان و نمایشنامه‌نویس نامدار فیلم «سفر»، به دلیل محدودیت‌ها و سانسورهای شدید در ایران، از سال ۱۳۸۹ ناگزیر به ترک کشور شد و در حال حاضر در آمریکا به فعالیت‌های هنری و تدریس مشغول است. اصغر فرهادی، کارگردان برنده دو جایزه اسکار برای فیلم‌های «جدایی» و «فروشنده»، نیز به دلیل فشارهای سانسور و محدودیت‌های فرهنگی، در سال‌های اخیر ایران را ترک کرده و پروژه‌های سینمایی خود را عمدتاً در خارج از کشور دنبال می‌کند. اطلاعات تکمیلی درباره این سه هنرمند نشان می‌دهد که هر یک به‌نحوی قربانی فضای محدود و سرکوبگر فرهنگی در ایران شدند، که این امر به مهاجرت یا حذف فیزیکی برخی از برجسته‌ترین چهره‌های سینمایی کشور منجر شده است.

جشنواره «سینما ریتورواتو» در تاریخ ۵ تیر (۲۶ ژوئن) میزبان گفت‌وگویی ویژه با اصغر فرهادی (Asghar Farhadi) به‌عنوان یکی از مهمانان برجسته این رویداد خواهد بود.

علاوه بر این، فیلم «علف: نبرد یک ملت برای زندگی» (Grass: A Nation’s Battle for Life)، که در ایران با نام «علفزار» شناخته می‌شود، یکی از شاهکارهای سینمای صامت و سیاه‌وسفید محصول سال ۱۹۲۵ آمریکا است که در جشنواره «سینما ریتورواتو» به نمایش درمی‌آید. این اثر، به کارگردانی مریان کوپر (Merian C. Cooper) و ارنست بی. شودزاک (Ernest B. Schoedsack)، به‌عنوان یکی از پیشگامان سینمای قوم‌نگاری، اهمیت تاریخی و فرهنگی بی‌نظیری دارد، زیرا برای اولین‌بار زندگی و چالش‌های کوچ طایفه بابااحمدی از ایل بختیاری را با دقتی مستندگونه به تصویر کشیده است. فیلم با ثبت سفری طاقت‌فرسا از گذرگاه‌های صعب‌العبور زردکوه و عبور از رودخانه خروشان کارون تا رسیدن به منطقه چهارمحال و بختیاری، نه‌تنها استقامت و شیوه زندگی عشایر بختیاری را به جهانیان معرفی کرد، بلکه الگویی برای فیلم‌سازی مستند و قوم‌نگارانه در قرن بیستم شد. «علفزار» با ترکیب روایت دراماتیک و تصاویر بدیع، به‌ویژه در دورانی که تجهیزات فیلم‌برداری محدود بود، به اثری ماندگار تبدیل شده که همچنان الهام‌بخش فیلم‌سازان و پژوهشگران فرهنگ‌های بومی است.