جمهوری اسلامی و آغاز مکانیسم ماشه؛ اکنون چه رخ خواهد داد؟
بر اساس نامه‌ای که بریتانیا، فرانسه و آلمان به شورای امنیت سازمان ملل فرستاده‌اند، فرایند ۳۰ روزه‌ای برای اعمال مجدد تحریم‌های سازمان ملل علیه برنامه هسته‌ای ایران آغاز شده است. با فعال شدن این روند چه اتفاقی خواهد افتاد؟
بخش سیاست
بریتانیا، فرانسه و آلمان، که با نام E3 شناخته می‌شوند، به‌دلیل اتهاماتی مبنی بر عدم پایبندی ایران به توافق هسته‌ای سال ۲۰۱۵، که هدف آن جلوگیری از دستیابی ایران به سلاح هسته‌ای بود، این اقدام را انجام داده‌اند.
بحران هسته‌ای ایران موضوعی پیچیده و چندلایه است که ریشه در دهه‌ها تاریخ سیاسی و ژئوپلیتیک دارد. برای درک بهتر جزئیات بیشتری از این موضوع ارائه می‌شود.
پیشینه کوتاه
در دهه ۷۰ میلادی برنامه هسته‌ای ایران برای نخستین بار در زمان حکومت محمدرضا شاه پهلوی و با کمک شرکت‌های آمریکایی، فرانسوی و آلمانی آغاز شد. این برنامه از جمله شامل ساخت نیروگاه‌های هسته‌ای برای تولید برق بود.
با وقوع انقلاب و جنگ ایران و عراق، برنامه هسته‌ای ایران متوقف شد، اما در اواخر دهه ۱۹۸۰ و با کمک‌های کشورهای دیگر، از جمله پاکستان و روسیه، دوباره از سر گرفته شد.
در اوایل دهه ۲۰۰۰، افشای فعالیت‌های هسته‌ای مخفی ایران (مانند سایت‌های غنی‌سازی نطنز و تأسیسات آب سنگین اراک) نگرانی‌های بین‌المللی را به‌شدت افزایش داد. این افشاگری‌ها منجر به اعمال تحریم‌های گسترده از سوی سازمان ملل و کشورهای غربی شد.
در سال ۲۰۱۵ توافق هسته‌ای پس از سال‌ها مذاکره، بین ایران و شش قدرت جهانی (آمریکا، بریتانیا، فرانسه، آلمان، روسیه و چین) با عنوان «برنامه جامع اقدام مشترک» (برجام ـ JCPOA) به‌دست آمد.
توافق هسته‌ای سال ۲۰۱۵ چه بود؟
بسیاری از کشورها معتقد بودند که برنامه هسته‌ای ایران برای تولید سلاح هسته‌ای بوده است، اتهامی که ایران آن را رد می‌کند.
توافق سال ۲۰۱۵ تحریم‌های سازمان ملل، آمریکا و اروپا علیه تهران را در ازای محدودیت‌هایی بر برنامه هسته‌ای ایران لغو می‌کرد.
بر اساس این توافق، در ازای کاهش تحریم‌ها، ایران ۹۸ درصد اورانیوم بسیار غنی‌شده خود را باید کنار می‌گذاشت و غنی‌سازی اورانیوم و تحقیقات هسته‌ای‌اش محدود و نظارت می‌شد.
شورای امنیت سازمان ملل این توافق را در قطعنامه‌ای در ژوئیه ۲۰۱۵ به تصویب رساند. این قطعنامه - و توانایی هر یک از طرف‌های توافق برای فعال کردن «مکانیسم ماشه» (Snapback) برای بازگرداندن تحریم‌ها علیه ایران - قرار است در ۱۸ اکتبر (۲۶ مهر) منقضی شود.
مکانیسم ماشه چیست؟
بر اساس توافق سال ۲۰۱۵، فرایندی به نام مکانیسم ماشه وجود دارد که تحریم‌های سازمان ملل را علیه ایران مجدداً اعمال می‌کند.
اگر طرفین نتوانند اتهامات مربوط به «عدم پایبندی جدی» ایران را حل کنند، این فرایند می‌تواند در شورای امنیت ۱۵ عضوی سازمان ملل فعال شود.
اکنون که این روند آغاز شده است، شورای امنیت باید ظرف ۳۰ روز در مورد قطعنامه‌ای برای ادامه لغو تحریم‌های ایران رأی‌گیری کند که برای تصویب به دست‌کم ۹ رأی موافق و عدم وتو توسط ایالات متحده آمریکا، روسیه، چین، بریتانیا یا فرانسه نیاز دارد.
چنین قطعنامه‌ای محکوم به شکست است. اگر ۹ یا بیشتر از اعضای شورای امنیت به تمدید لغو تحریم‌ها رأی مثبت دهند، بریتانیا و فرانسه می‌توانند از حق وتوی خود برای جلوگیری از تصویب قطعنامه استفاده کنند.
تمامی تحریم‌های سازمان ملل علیه ایران در اواخر سپتامبر - ۳۰ روز پس از آغاز مکانیسم ماشه - مجدداً اعمال خواهند شد، مگر اینکه شورای امنیت اقدام دیگری انجام دهد.
چه تحریم‌هایی مجدداً اعمال خواهند شد؟
با اعمال مکانیسم ماشه، اقداماتی که شورای امنیت در شش قطعنامه از سال ۲۰۰۶ تا ۲۰۱۰ علیه ایران اعمال کرده بود، بازگردانده خواهند شد. این اقدامات شامل موارد زیر است:
* تحریم تسلیحاتی
* ممنوعیت غنی‌سازی و بازفرآوری اورانیوم
* ممنوعیت پرتاب و سایر فعالیت‌های مرتبط با موشک‌های بالستیک که قادر به حمل سلاح هسته‌ای هستند، به‌همراه ممنوعیت انتقال فن‌آوری موشکی بالستیک و کمک فنی در این زمینه
* مسدود کردن هدفمند دارایی‌ها در سطح جهان و ممنوعیت سفر برای افراد و نهادهای ایرانی
* مجوز برای کشورها جهت بازرسی محموله‌های «ایران ایر کارگو» و «کشتیرانی جمهوری اسلامی ایران» برای کشف کالاهای ممنوعه
آیا هنوز هم می‌توان از مکانیسم ماشه جلوگیری کرد؟
فرانسه، بریتانیا و آلمان پیشنهاد داده‌اند که مکانیسم ماشه را برای مدت محدودی تمدید کنند.
آن‌ها در نامه‌ای به شورای امنیت در ماه جاری میلادی نوشتند:
چنین تمدیدی برای فراهم کردن زمان بیشتر جهت مذاکرات با هدف نهایی کردن یک توافق جدید اعطا خواهد شد، در حالی که امکان استفاده از بازگرداندن تحریم‌های مربوطه علیه ایران برای جلوگیری از اشاعه سلاح هسته‌ای همچنان حفظ می‌شود.
اگر ایران موافقت کند، شورای امنیت باید قطعنامه جدیدی را تصویب کند.
در اقدامی غیرمنتظره، روسیه و چین روز یکشنبه پیش‌نویس قطعنامه‌ای را به شورای امنیت ارائه کردند که توافق هسته‌ای را تا ۱۸ آوریل ۲۰۲۶ (۲۹ فروردین ۱۴۰۵) تمدید می‌کند. با این حال، متن آن‌ها حاوی عباراتی است که به‌گفته یک دیپلمات ارشد روسی به رویترز؛ به سه کشور اروپایی اجازه اعمال مجدد تحریم‌های سازمان ملل علیه ایران را نمی‌دهد.
هنوز مشخص نیست که این پیش‌نویس چه زمانی به رأی‌گیری گذاشته خواهد شد.
نقش آمریکا در توافق هسته‌ای چیست؟
دونالد ترامپ، رئیس‌جمهور آمریکا، در دوره نخست ریاست جمهوری خود، در سال ۲۰۱۸ از توافق هسته‌ای با ایران خارج شد و آن را «بدترین توافق تاریخ» خواند و تمام تحریم‌های آمریکا علیه تهران را بازگرداند. در پاسخ، ایران شروع به کاهش تعهدات هسته‌ای خود تحت این توافق کرد.
در ماه فوریه، ترامپ «کارزار فشار حداکثری» علیه ایران را از سر گرفت و از مکانیسم ماشه سازمان ملل حمایت کرد. او گفته است که آماده دستیابی به یک توافق تازه است، اما همچنین تهدید کرده که اگر ایران با پایان برنامه هسته‌ای خود موافقت نکند، از نیروی نظامی استفاده خواهد کرد.
ایران چه واکنشی نشان می‌دهد؟
توافق هسته‌ای ۲۰۱۵ تصریح کرده بود که ایران هرگونه بازگشت تحریم‌ها را «دلیلی برای توقف کامل یا جزئی اجرای تعهدات خود تحت برجام» می‌داند.
آژانس بین‌المللی انرژی اتمی، نهاد ناظر هسته‌ای سازمان ملل، اعلام کرده است که ایران به‌طور «چشمگیری» غنی‌سازی اورانیوم را تا خلوص ۶۰ درصد تسریع کرده است، که نزدیک به سطح حدود ۹۰ درصد لازم برای تولید سلاح هسته‌ای است.
کشورهای غربی می‌گویند نیازی به غنی‌سازی اورانیوم تا چنین سطح بالایی برای مصارف غیرنظامی نیست و هیچ کشور دیگری این کار را بدون تولید سلاح هسته‌ای انجام نداده است. ایران می‌گوید برنامه هسته‌ای‌اش صلح‌آمیز است.
موضع روسیه و چین، متحدان استراتژیک ایران، چیست؟
روسیه و چین استدلال می‌کنند که آلمان، فرانسه و بریتانیا از فرایند حل اختلاف مندرج در توافق هسته‌ای پیروی نکرده‌اند. سه کشور اروپایی با این موضوع مخالفند.
روسیه و چین می‌گویند آلمان، فرانسه و بریتانیا قادر به فعال کردن مکانیسم ماشه برای تحریم‌های سازمان ملل نیستند، زیرا خود به تعهداتشان تحت توافق هسته‌ای ۲۰۱۵ پایبند نبوده‌اند.
در حالی‌که روسیه و چین دارای حق وتو در شورای امنیت هستند، نمی‌توانند مانع از اعمال مجدد تحریم‌های سازمان ملل علیه ایران شوند. با این حال، می‌توانند تصمیم بگیرند که این تحریم‌ها را اجرا نکنند و هرگونه اقدام شورای امنیت برای مجازات آن‌ها به‌خاطر این کار را وتو کنند.
چرا آمریکا و ایران با هم گفت‌وگو نمی‌کنند؟
گفت‌وگوهای غیرمستقیم بین تهران و دولت جو بایدن، رئیس‌جمهور پیشین آمریکا نتوانست پیشرفتی حاصل کند.
از ماه آوریل، ایران و آمریکا گفت‌وگوهای غیرمستقیم جدیدی را با هدف یافتن راه حلی دیپلماتیک در مورد برنامه هسته‌ای ایران برگزار کردند. آمریکا می‌خواهد اطمینان یابد که ایران نمی‌تواند سلاح هسته‌ای بسازد.
این گفت‌وگوها پس از بمباران تأسیسات هسته‌ای و موشکی بالستیک ایران توسط اسرائیل و آمریکا در ماه ژوئن به حالت تعلیق درآمد.
فعال شدن روند مکانیسم ماشه نشان می‌دهد که مذاکرات دیپلماتیک در مقطع کنونی به بن‌بست رسیده و قدرت‌های غربی به‌دنبال استفاده از آخرین ابزار قانونی خود برای اعمال فشار بر ایران هستند. آینده این پرونده به‌شدت به واکنش ایران و مواضع روسیه و چین در شورای امنیت وابسته خواهد بود.
نظرها
نظری وجود ندارد.