بحران چندلایه تجهیزات پزشکی ایران: قربانی تقابل تحریم‌های دوکاربرده و سوءمدیریت داخلی

فناوری دوکاربرده (Dual-Use Technology) به فناوری‌هایی گفته می‌شود که هم دارای کاربردهای صلح‌آمیز و مدنی و هم قابلیت استفاده در برنامه‌های نظامی، هسته‌ای یا تسلیحاتی را دارند. به‌طور مثال، سانتریفیوژهای غنی‌سازی اورانیوم که در تولید سوخت هسته‌ای برای نیروگاه‌ها استفاده می‌شوند، می‌توانند برای تولید مواد هسته‌ای نظامی نیز به‌کار روند؛ یا سیستم‌های موقعیت‌یاب ماهواره‌ای (GPS) که در ناوبری غیرنظامی روزمره کاربرد دارند، می‌توانند هدایت موشک‌ها را نیز ممکن سازند. در حوزه پزشکی، دستگاه‌های پیشرفته‌ای مانند MRI که از آهن‌رباهای ابررسانای قوی استفاده می‌کنند، از نظر فناوری مشابه سیستم‌های مورد استفاده در تحقیقات هسته‌ای یا موشکی‌اند و بنابراین ممکن است تحت تحریم‌های مرتبط با فناوری دوکاربرده قرار گیرند. سازمان‌های بین‌المللی مانند کنترل‌کنندگان فناوری و تسلیحات (Wassenaar Arrangement) بر صادرات چنین فناوری‌هایی نظارت دارند.

از منظر اخلاقی، این تحریم‌ها به‌طور گسترده مورد انتقاد قرار گرفته‌اند، زیرا با ایجاد موانع در دسترسی به مراقبت‌های پزشکی حیاتی، حق بنیادین سلامت غیرنظامیان را نقض می‌کنند و جمعیت بی‌گناه را به‌جای حاکمیت، مجازات می‌MKKN. بسیاری از نهادهای حقوق بشری و گزارش‌های سازمان ملل تأکید کرده‌اند که تحریم‌ها باید به گونه‌ای طراحی شوند که مستقیماً بر شهروندان عادی تأثیر نگذارند.

علاوه بر این قطع ارتباط ایران با شرکت‌های بین‌المللی پیشرو در حوزه مهندسی پزشکی، مانند ژنرال الکتریک (GE Healthcare)، فیلیپس (Philips)، و مدترونیک (Medtronic)، و همچنین زیمنس، نه تنها تأمین قطعات یدکی اصلی را متوقف کرده، بلکه دسترسی به به‌روزرسانی‌های نرم‌افزاری ضروری، آموزش‌های تخصصی و خدمات کالیبراسیون دوره‌ای را نیز ناممکن کرده است. این وضعیت منجر به تعمیرات غیراستاندارد، افزایش خطاهای دستگاه‌ها و در نهایت کاهش کیفیت و ایمنی خدمات تشخیصی و درمانی برای بیماران شده است.

فشار دوجانبه تحریم و سوءمدیریت بر بیمارستان‌ها

صنعت داخلی توانسته نیاز به تجهیزات با فناوری متوسط به پایین و مصرفی را به خوبی پوشش دهد و حتی صادر کند که دستاورد بزرگی است. اما قلب تپنده سیستم تشخیصی و درمانی پیشرفته (تصویربرداری، آزمایشگاه‌های پیشرفته، پرتودرمانی) همچنان به قطعات و فناوری‌های High-End وارداتی وابسته است. تحریم‌ها این حلقه اتصال را هدف گرفته‌اند. بنابراین، بیمارستان‌ها از دو سو تحت فشارند: از یک سو نمی‌توانند دستگاه‌های پیشرفته جدید بخرند و از سوی دیگر نمی‌توانند دستگاه‌های قدیمی موجود را به دلیل نبود قطعات یدکی به‌طور مطمئن نگهداری کنند. یکی از افراد آگاه در حوزه تجهیزات پزشکی به روزنامه شرق گفته است که بدهی بیمارستان‌های دولتی به تولیدکنندگان این تجهیزات به شدت بالاست و بیمارستان‌ها عملاً توان پرداخت نقدی ندارند؛ به عنوان مثال، یکی از تولیدکنندگان حدود ۳۰۰ میلیارد تومان از یک بیمارستان طلبکار است، اما بیمارستان اعلام می‌کند که بودجه‌ای در اختیار ندارد. همچنین یکی از تولیدکنندگان تجهیزات پزشکی به شرق اعلام کرده که بیمارستان‌ها عمدتاً فقط حقوق پرسنل خود را پرداخت می‌کنند و مابقی بودجه را به تسویه حساب با تأمین‌کنندگان اختصاص نمی‌دهند. او با اشاره به تجربه یکی از دوستانش توضیح داده که حجم قابل توجهی پول به حساب دانشگاه علوم پزشکی واریز شده، اما این مبلغ صرفاً برای پرداخت حقوق پرسنل دانشگاه مصرف شده و هیچ بخشی از آن به بدهی تولیدکنندگان اختصاص نیافته است. به اعتقاد او، این سطح از سوءمدیریت وضعیت را برای تمام فعالان حوزه تجهیزات پزشکی اعم از کوچک و بزرگ بسیار خطرناک و غیرقابل تحمل کرده و بسیاری از کسب‌وکارهای این بخش در آستانه ورشکستگی قرار گرفته‌اند.

فروپاشی چرخه مالی در صنعت تجهیزات پزشکی ایران عمدتاً ناشی از انباشت بدهی‌های معوق مراکز درمانی به تولیدکنندگان است که تا پایان شهریور امسال به ۲۵ همت رسیده و پیش‌بینی می‌شود تا پایان آذر به ۴۰ تا ۵۰ همت افزایش یابد، در حالی که پرداخت‌ها با تأخیرهای طولانی (تا ۵۰۰ روز) همراه بوده و دولت به عنوان عامل اصلی، بدهی‌های سنواتی را تسویه نکرده و بار مالی را به تولیدکنندگان منتقل کرده است. این وضعیت باعث شده صنعت در ۱۸ ماه گذشته با سرمایه شخصی خود تأمین بیمارستان‌ها را بر عهده گیرد، اما عدم پرداخت‌ها منجر به توقف واردات قطعات یدکی، اختلال در سرویس دوره‌ای و نگهداری تجهیزات، استفاده از قطعات غیراستاندارد و تعمیرات غیرفنی شده که فرسودگی دستگاه‌های حیاتی (با عمر بیش از دو دهه در مقابل استاندارد ۵-۱۰ سال) را تشدید کرده و ریسک درمان را به شدت افزایش داده است. چنانچه این روند ادامه یابد، بحران موجود از کمبود تجهیزات به مرحله خطرناک‌تر «عدم امکان تعمیر» و تهدید مستقیم جان بیماران در بخش‌های حساس مانند ICU و CCU خواهد رسید، در همین حال، مسئولان هم تاکنون نسبت به هشدارهای مکرر بی‌اعتنایی نشان داده‌اند.

تهدید مستقیم جان بیماران توسط دستگاه‌های معیوب

این بحران مالی، به‌طور مستقیم ایمنی بیماران را هدف قرار داده و سیستم را به سمت فاجعه قابل پیش‌بینی فروپاشی بیمارستان‌ها سوق می‌دهد. این وضعیت، یک تهدید تمام‌عیار است: هم جان شهروندان را به خطر می‌اندازد و هم اعتماد عمومی به نظام سلامت را به طور بنیادین تخریب می‌کند. ژرفای بحران به حدی رسیده که حتی «بیمارستان‌های خصوصی برتر» هم که معمولا فقط به بیماران متمول خدمات ارائه می‌دهند درگیر فرسودگی شده‌اند.

بابک نیکومرام، عضو انجمن جراحان عمومی ایران، در گفت‌وگو با شرق در تشریح وضعیت تجهیزات پزشکی کشور  می‌گوید برخی «بیمارستان‌های خصوصی برتر» با سرمایه‌گذاری مستقیم سهام‌داران و هیئت‌مدیره، دستگاه‌های بسیار پیشرفته و باکیفیتی تهیه کرده‌اند و از لحاظ تکنولوژیک با کمبود جدی روبه‌رو نیستند. با این حال، نیکومرام اشاره می‌کند که تعرفه‌های موجود هزینه‌های واقعی خرید، نگهداری، سرویس و نوسازی دوره‌ای تجهیزات پیشرفته را پوشش نمی‌دهد. او همچنین یادآوری می‌کند که برخی مراکز، به‌ویژه آنهایی که از یارانه دولتی برخوردار نیستند، به دلیل فشارهای اقتصادی و محدودیت در بازگشت سرمایه، در به‌روزرسانی به‌موقع تجهیزات خود عقب می‌مانند.

عطیه که حدود یک سال پیش همسر خود را از دست داده، بیمارستان را مسئول مرگ او می‌داند و به روزنامه شرق توضیح می‌دهد که همسرش به سرطان مبتلا شده و برای درمان به پرتودرمانی روی آورده بودند، اما این روش هیچ تأثیری بر بیماری نداشت و وضعیت بیمار روزبه‌روز بدتر شد تا اینکه فوت کرد؛ در حالی که یکی از اقوام با همین بیماری در شهری دیگر با پرتودرمانی کاملاً درمان شده بود. او معتقد است دستگاه پرتودرمانی بیمارستان معیوب بوده و علت اصلی مرگ همسرش همین مسئله است، موضوعی که به نظر دور از واقعیت نمی‌رسد، و تأکید می‌کند که حتماً این قضیه را از طریق دادگاه‌ها پیگیری خواهد کرد. یکی از استادان دانشگاه علوم پزشکی مشهد نیز در این باره به شرق می‌گوید که وضعیت دستگاه‌های درمانی در بسیاری از بیمارستان‌ها بسیار اسفناک است. مدتی پیش متوجه شدند یکی از دستگاه‌های پرتودرمانی مشکل دارد و پرتو کافی به بیمار نمی‌رساند، که این امر روند درمان را مختل کرده است. یک پاتولوژیست نیز این اظهارات را تأیید می‌کند و توضیح می‌دهد که در آزمایشگاه‌ها نیز مشکلات مشابهی وجود دارد؛ دستگاه‌ها اغلب فرسوده هستند یا کیت‌های آزمایشگاهی کیفیت مناسبی ندارند، در نتیجه تشخیص پزشک خطا می‌شود، داروی نادرست تجویز می‌شود و درمان بیمار با اختلال جدی مواجه شده و سلامت او به خطر می‌افتد.

لزوم اقدام فوری ساختاری

بر اساس داده‌های رسمی، تا کنون بیش از ۵۱۲ هزار قلم تجهیزات و ملزومات پزشکی دارای کد مجوز (IRC) در ایران، در قالب ۷ هزار و ۲۷۲ گروه کالایی ثبت شده است. در حال حاضر، ۲ هزار و ۴۹۹ شرکت تولیدی و بیش از ۲ هزار و ۵۰۰ شرکت واردکننده در این حوزه فعالیت می‌کنند. گزارش‌های رسمی نشان می‌دهد که ملزومات مصرفی پزشکی حدود ۷۰ تا ۸۰ درصد نیاز کشور را از تولید داخلی تأمین می‌کنند، اما در زمینه تجهیزات سرمایه‌ای و پیشرفته مانند دستگاه‌های تصویربرداری، پروتزهای ارتوپدی و ملزومات قلب و عروق، وابستگی قابل توجهی به واردات وجود دارد. عمده واردات این تجهیزات فناوری‌محور از کشورهای آمریکا، چین، آلمان، ژاپن و کره جنوبی انجام می‌شود. زیرساخت لازم برای تجهیز بیمارستان‌های کشور وجود دارد. فقط به یک اقدام  فوری، ساختاری و فارغ از نگاه ایدئولوژیک نیاز است. در غیر این صورت، بحران از آستانه کمبود عبور کرده و به مرحله فروپاشی خواهد رسید؛ مرحله‌ای که در آن دستگاه‌ها وجود دارند اما غیرقابل استفاده‌اند، بیمارستان‌ها فعال‌اند اما قادر به ارائه درمان مطمئن نیستند، و در نهایت، جان شهروندان به گروگانی برای مناقشات سیاسی و مدیریت ناکارآمد تبدیل می‌شود.

منابع:

فناوری‌های نوظهور و کاربردهای نظامی (پی دی اف. انگلیسی)، ترتیب واسنار، شرق، دنیای اقتصاد، عصر ایران