بستر جنگ داخلی احزاب کُرد، فروپاشی افق مشترک مبارزات در ایران

بازنشر فایل صوتی (۱) امیر کریمی، رئیس مشترک پژاک (حزب حیات آزاد کردستان) موجب شکاف‌های عمیق و تازه‌ای در میان احزاب کُرد شد؛ شکاف‌هایی که در هیچ‌یک از رسانه های جریان اصلی فارسی‌زبان بازتاب نیافت، اما در میان احزاب کُرد به موجی از واکنش‌ها دامن زد. احزاب کُرد تا یک ماه بعد، ده‌ها مقاله و بیانیه (بیشتر به زبان کُردی) منتشر کردند و طیف وسیعی از گفت‌وگوها در شبکه اجتماعی کلاب‌هاوس، مجالی برای بحث‌های طولانی و داغ میان موافقان و مخالفان ایجاد کرد؛ برنامه‌های متعهدی نیز در شبکه‌های تلویزیونی کُردی به بحث و واکاوی همین فایل صوتی اختصاص یافت.

برداشت من از این دگرگونی‌ها آن است که اگر این روند تداوم یابد، این وضعیت می‌تواند به تشدید کشمکش‌ها و حتی رویارویی‌های جدی بینجامد و زمینه‌ساز شکل‌گیری جنگ داخلی مسلحانه میان احزاب شود. گروهی از هواداران پژاک نیز با انتشار بیانیه‌ای راجع به خطر جنگ هشدار دادند.(۲)

در جغرافیای ایران، مبارزات طبقاتی و اجتماعی حول محورهای مشترکی چون فقر، آزادی، عدالت شکل می‌گیرد و بخش بزرگی از جامعه مبارزات زنان خشونت‌ علیه فمینیست‌ها را به حاشیه می‌راند و موجبات از هم گسیختگی و جدامحوری مبارزات را فراهم می‌آورد. واژه «جدامحور» را برای توصیف شکاف عمیق میان مبارزات در جغرافیاهای مختلف به‌کار می‌برم؛ بدین معنا که با وجود اشتراک در مطالبات، جنبش‌های ملت‌ها، ملیت‌ها و طبقات گوناگون عملاً از وضعیت یکدیگر بی‌خبر می‌مانند و مبارزاتشان به هم پیوند نمی‌خورد.

به بیان دیگر، نه روایت‌ها و تجربه‌های آنان به یکدیگر متصل می‌شود و نه افق‌های مبارزاتی‌شان در مداری مشترک قرار می‌گیرد؛ بلکه در مواردی، مانند اتکای مرکزگرایان به شوونیسمِ ناسیونالیسم هخامنشی، حتی در تعارض با یکدیگر قرار می‌گیرند.

دلایل ساختاری جدامحوری مبارزات

جدامحوری در مبارزات دلایل ساختاری و تاریخی مهمی دارد. نخست، سیاست‌های مرکزگرا طی دهه‌ها شبکه‌های ارتباطی میان گروه‌های مختلف ایران را از هم گسسته و روایت‌های آنها که حاشیه‌ هستند را تبدیل به ستم انباشته و احساس مکرر این ستم سوق داده است.

دوم، تفاوت‌های زبانی و دسترسی و قدرت رسانه‌ای باعث شده بخش بزرگی از تجربه‌ها و بحث‌های سیاسی در مناطق غیرفارس‌زبان اساسا به فضای عمومی فارسی‌زبان منتقل نشود؛ درست همان‌طور که واکنش‌های گسترده در جامعه کردستان پس از انتشار فایل صوتی امیر کریمی به‌ندرت در فضای فارسی‌زبان دیده شد.

سوم، احزاب و نیروهای سیاسی بیشتر در چهارچوب هویتی و منطقه‌ای خود عمل و تولید محتوا می‌کنند، به‌طوری‌که حتی مسائل مشترک نیز از مسیرهای جداگانه و ناهماهنگ پیگیری می‌شود. مجموعه این عوامل موجب شده است که مبارزات طبقات و ملت‌ها ـ با وجود اشتراک در خواسته‌ها ـ عملاً نه تنها هم‌افزا نشوند و سینرژی (هم‌افزایی) پیدا نکند، بلکه در بسیاری موارد حتی از وضعیت یکدیگر بی‌خبر بمانند.

این شکاف زمانی معنادارتر می‌شود که به تضادهای حاد میان احزاب کُرد نگاه کنیم؛ تضادهایی که با وجود اثرگذاری عمیق در جامعه کردستان، در کلیت جامعه ایران بازتابی ناچیز دارند. برای نمونه درحالی‌که شعار «زن، زندگی، آزادی» که برآمده از تفکر رهبر معنوی پژاک، عبدالله اوجالان بود و سراسر ایران را درنوردید؛ بقیه اندیشه های اوجالان برای ایرانیان ناشناخته و ناملموس است. 

محتوای فایل و واکنش‌ها

محتوای فایل بازنشرشده موجی هم‌‎زمان از خشم، تردید و ستایش را متوجه پژاک و کریمی کرد. این فایل حاوی نکاتی بود که زمینه مناقشات گسترده‌ای را فراهم ساخت. محور اصلی انتقادهای مطرح‌شده در این فایل، متوجه دو حزب کومله و حزب دموکرات کردستان ایران بود. کریمی شرایط شهادت فواد مصطفی سلطانی ( از بنیان‌گذاران حزب کومله) را مشکوک دانست و درباره عبدالرحمن قاسملو (دبیرکل حزب دموکرات کردستان ایران که توسط رژیم جمهوری اسلامی ترور شد) سخنانی گفت که معمولاً در فضای سیاسیِ رسمی بیان نمی‌شود.

گرچه روی سخن او با این دو حزب بود، اما واکنش‌ها تنها به این دو حزب محدود نماند: شاخه‌های مختلف هر دو حزب بیانیه‌هایی تند علیه پژاک صادر کردند و حتی احزابی که نامشان در فایل ذکر نشده بود (مانند حزب پاک) نیز بیانیه‌هایی انتقادی تندی علیه پژاک منتشر کردند. در میان این برخوردها حزب کمونیست کارگری، طبق الگوی معمول این حزب، بیانیه‌هایی و واکنش‌های متعدد با ادبیاتی زشت و قبیح منتشر کرد. 

شاید تنها، بیانیه کومله (سازمان رضا کعبی) (۳) لحنی نسبتاً معتدل داشت و در آن بر لزوم رسیدن به نوعی تفاهم و جلوگیری از تشدید تنش تأکید شد. این واکنش زمانی معنای روشن‌تری می‌یابد که به این نکته نیز توجه شود که تنها چند روز پیش از انتشار این فایل صوتی، امیر کریمی با رضا کعبی، دبیر کل کومله زحمتکشان کردستان، دیداری علنی و کم‌سابقه داشت. این ملاقات نه حاصل یک رابطه پیشین یا همکاری دیرینه، بلکه تلاشی تازه و ابتدایی برای نزدیک‌شدن و گشودن باب گفت‌وگو میان دو حزبی بود که تا پیش از آن مناسبات نزدیکی با یکدیگر نداشتند.

انتظار می‌رفت این دیدار سرآغاز روندی نو در تعامل سیاسی میان طرفین باشد؛ اما انتشار فایل صوتی نه‌تنها این مسیر نوپا را متوقف کرد، بلکه به تعمیق شکاف‌ها و تشدید تنش‌ها انجامید. این تضاد آشکار میان «نمایش دیپلماسی» و «افزایش نزاع»، پرسش‌های جدی و قابل‌ تأملی دربارهٔ انگیزه‌ها و زمان‌بندی انتشار این فایل مطرح می‌کند.

چه کسی و به چه دلیلی فایل را در این شرایط حساس منتشر کرد؟

فایل صوتی در مقطعی منتشر شد که نوعی همگرایی کم‌سابقه میان احزاب کُرد در حال شکل‌گیری بود. احزاب سنتی که سال‌ها پژاک را به‌دلیل نزدیکی ایدئولوژیک به پ.ک.ک جدی نمی‌گرفتند و آن را بیش از آنکه یک جریان ایرانی بدانند، وابسته به کردستان ترکیه و متأثر از اندیشه‌های عبدالله اوجالان، بنیان‌گذار پ.ک.ک، می‌دانستند، پس از جنبش «زن، زندگی، آزادی» برای نخستین‌بار وارد مرحله‌ای تازه از همکاری شدند. به‌ویژه پس از صدور احکام اعدام برای پخشان عزیزی و وریشه مرادی، این احزاب با صدور بیانیه‌های مشترک و برگزاری نشست‌های هماهنگ، گام‌هایی عملی برای همکاری سیاسی برداشتند؛ روندی که حتی به برنامه‌ریزی مشترک برای اعتصابات گسترده در کردستان انجامید.

اما سوال اصلی این است که چرا، و چه کسی، تصمیم گرفت فایل درس‌گفتار کریمی را در این برهه حساس بازنشر کند؟ هواداران پژاک مدعی‌اند فایل متعلق به پانزده سال پیش است؛ اما پرسش اینجاست که چرا اکنون؟ 

آنچه روشن است، این است که این فایل برای نخستین‌بار توسط کانال‌های رسمی نزدیک به پژاک بازنشر شد.(۴) گرچه کانال «افق گریلا» بعدها به‌طور تلویحی منکر بازنشر فایل شد(۵)، اما تردیدی وجود ندارد که این کانال آن را منتشر کرده بود. این در حالی است که کانال مذکور، که معمولا اخبار روزانه را منتشر می‌کرد، مدتی بود به‌طور منظم به‌روزرسانی نمی‌شد. بااین‌حال، در ۲۸ ژانویه فایل درس‌گفتار امیر کریمی را به‌عنوان تنها پست روز خود منتشر کرد تا مطمئن شوند؛ این فایل برخلاف انتشار اولیه آن در سال ۲۰۲۳ که همراه با ۲۲ درس‌گفتار دیگر ارائه شده بود، این بار به طور گسترده دیده شود. (۶)

اهمیت این موضوع زمانی بهتر درک می‌شود که بدانیم کانال «افق گریلا» به‌طور فعال در تشویق و جذب افرادی نقش داشته که تمایل به پیوستن به نیروهای مسلح گریلا را دارند. (۷) منظور از «گریلا» در اینجا نیروهای مسلح وابسته به حزب کارگران کردستان (پ.ک.ک) و پژاک است؛ گروه‌هایی که فعالیت نظامی دارند و در مناطق مرزی ایران، ترکیه و عراق حضور داشتند. این کانال به‌صورت علنی در فرآیند انتقال افراد از کردستان ایران (که در ادبیات پ.ک.ک «روژهلات» نامیده می‌شود) به پایگاه‌های نظامی این گروه‌ها در کشورهای همسایه نقش ایفا می‌کند. کردستان عراق در این گفتمان «باشور» نامیده می‌شود و محل استقرار اصلی پایگاه‌ها و اردوگاه‌های این حزب به‌شمار می‌رود. با توجه به این نقش عملی و میدانی، تردیدی درباره وجود ارتباط ارگانیک میان این کانال و ساختار تشکیلاتی پژاک وجود ندارد.

در چنین فضایی، دشوار می‌توان بازنشر دوباره این فایل را اقدامی اتفاقی یا جدا از روند تازه همگرایی میان احزاب دانست. به‌نظر می‌رسد انتشار آن در این مقطع زمانی بخشی از تلاشی آگاهانه برای مختل‌کردن ائتلاف نوپا بوده است؛ تلاشی که به‌احتمال زیاد از سوی نیروهایی صورت گرفته که از نزدیک‌شدن و همکاری احزاب کرد رضایت نداشتند.

مسئله اسرائیل و کردستان بزرگ

در این راستا تلاش برای از میان بردن یا تضعیف وحدت شکل‌گرفته را می‌توان حاصل مجموعه‌ای از عوامل درونی و بیرونی دانست. به عنوان نمونه رهبران هفت حزب کُردستان ایران (روژهلات) در ۲۷ ژوئن ۲۰۲۵، در پی پیامدهای جنگ ۱۲روزه ایران و اسرائیل، نشستی مشترک برای ایجاد چارچوب همکاری سیاسی برگزار کردند که در آن به افزایش شفافیت از طریق بیانیه‌های مشترک و تأسیس مرکز همکاری تأکید شد. (۸)

از یک‌سو، رقابت‌های دیرینه میان احزاب کردستان که ریشه در منازعات ایدئولوژیک، تشکیلاتی و منافع سیاسی متفاوت دارد، می‌تواند انگیزه‌ای جدی برای برهم‌زدن این همگرایی باشد. برخی جریان‌ها ممکن است شکل‌گیری یک اتحاد فراگیر را تهدیدی برای جایگاه، نفوذ یا نقش سنتی خود-خصوصا در سرفصل جنگ دوازده روزه با اسرائیل- تلقی کنند و در نتیجه، در پی تقویت پیوند خود با قدرت‌های منطقه‌ای برآیند.

از سوی دیگر، تحولات ژئوپولیتیکی منطقه نیز زمینه را برای تعمیق شکاف‌ها فراهم کرده است. تغییر موازنه‌های قدرت پس از سقوط حکومت بشار اسد در سوریه، و روی کار آمدن احمد شرع موجب شکل‌گیری اختلاف‌نظرها و صف‌بندی‌های تازه‌ای شده که هم به شکاف‌های درون‌حزبی و به رقابت میان حزبی منجر شده است.

در چنین شرایطی، وحدت احزاب کردی با فشارهایی چندلایه مواجه است؛ فشارهایی که هم از رقابت‌های ساختاری و تاریخی میان نیروهای سیاسی در کردستان ناشی می‌شود و هم از تأثیر تحولات گسترده منطقه‌ای که هر حزب را به اتخاذ مواضعی متفاوت، و گاه متعارض، سوق می‌دهد. این وضعیت، تداوم همگرایی و شکل‌گیری یک جبهه واحد سیاسی را چنانچه خواسته یکی از رهبران پ.ک.ک بود؛ بیش از پیش شکننده و ناپایدار می‌کند. (۹)

ابعاد محتوایی فایل: ادعاها، تناقض‌ها و نکته مغفول

فایل صوتی درس‌گفتار امیر کریمی شامل نکات متعددی بود؛ نکاتی که برخی از آن‌ها تاریخ مبارزات معاصر کردستان را به‌طور جدی به چالش می‌کشید. ادعاهایی درباره شخصیت‌ها و رخدادهای تاریخی مطرح شد که معمولا در فضای رسمی به زبان آورده نمی‌شود. از جمله، در این فایل مرگ فواد مصطفی سلطانی، یکی از چهره‌های مهم جنبش کردستان، «مشکوک» توصیف شده بود. همچنین درباره عبدالرحمن قاسملو سخنانی گفته شد که اغلب در گفتمان سیاسی رسمی جایگاهی ندارند.

بررسی صحت و سقم ادعاهای مطرح‌شده در این فایل خارج از موضوع این جستار است، و این مهم باید به‌دست مورخان و پژوهشگران صورت گیرد. متاسفانه اکثریت قریب‌به‌اتفاق پاسخ‌های نوشته‌شده در این‌باره یا با توهین و فحاشی همراه بود یا با ستایش‌های اغراق‌آمیز. بااین‌حال یک نکتهٔ شگفت‌آور وجود دارد: در میان ده‌ها مقاله و ساعت‌ها برنامه تحلیلی تلویزیونی، به‌جز یک مورد، هیچ‌کس به بخش مربوط به «همجنس‌گرایی» در حزب دموکرات اشاره نکرد.(۱۰)

کریمی در این فایل از واژهٔ «همجنس‌بازی» استفاده می‌کند و مدعی است که چنین پدیده‌ای در حزب دموکرات وجود دارد. با این حال، بر اساس مشاهدات شخصی نگارنده، وضعیت گرایش‌های همجنس‌گرایانه در میان صفوف مبارزان پژاک تفاوت معناداری با دیگر احزاب ندارد. هرچند در پژاک رابطه جنسی به‌طور رسمی ممنوع اعلام شده است، اما همانند هر محیط جمعی و نظامی دیگر، وجود گرایش‌های همجنس‌گرایانه امری انکارناپذیر است و مبارزان نیز از آن آگاه‌اند. فرماندهان پژاک معمولاً برخورد رسمی یا تنبیهی مشخصی با افراد دارای این گرایش‌ها ندارند. به بیان روشن‌تر، کریمی احزاب رقیب را به امری متهم می‌کند که در تشکیلات تحت رهبری خود او نیز وجود دارد؛ با این‌همه، تقریباً هیچ‌یک از تحلیل‌گران سیاسی به این تناقض بنیادین اخلاقی و همجنس‌گراهراس در سخنان او اشاره نکرده‌اند، گویی این بخش از فایل به شکلی جمعی نادیده گرفته شده است.

پیامدهای خطرناک جدامحوری و ضرورت موضع‌گیری

انتشار فایل صوتی امیر کریمی و پیامدهای گسترده آن، در کنار بی‌توجهی رسانه‌های جریان اصلی فارسی‌زبان، بار دیگر خطری جدی را در نسبت میان مرکز و حاشیه در ایران آشکار می‌کند: مرکزگرایی، تحولات خطرناک و واقعی متن را به حاشیه می‌راند. این در حالی است که همان رسانه‌ها به‌طور مداوم بر مفاهیمی چون «اتحاد»، «همبستگی» و «جنبش سراسری ژینا و غیرژینا» تأکید می‌کنند، اما در عمل نسبت به بحرانی که می‌تواند به آغاز یک درگیری داخلی در بخشی از جامعه بینجامد، کمترین حساسیت را نشان نمی‌دهند.این بی‌توجهی بار دیگر نشان می‌دهد که شکاف میان تجربه سیاسی کردستان و تجربه سیاسی مرکز تا چه اندازه عمیق است و چگونه بحران‌هایی که برای جامعه کردستان اهمیتی حیاتی دارند، در فضای رسانه‌ای فارسی‌زبان به موضوعاتی حاشیه‌ای، کم‌اهمیت یا قابل چشم‌پوشی تقلیل داده می‌شوند یا حتی اصلاً متوجه آن‌ها نمی‌شوند تا پوشش دهند.

در ایران امروز با پدیده‌ای روبه‌رو هستیم که در آن مبارزات اجتماعی ظاهراً بر محورهای مشترک شکل می‌گیرند، اما در عمل، موازی، مستقل و جدامحور پیش می‌روند. این وضعیت نه‌تنها مانع شکل‌گیری یک افق جمعی می‌شود، بلکه امکان فهم متقابل و همبستگی میان این جنبش‌ها را نیز به‌شدت محدود می‌کند. تجربه خونین دهه ۱۳۶۰ میان کومله و حزب دموکرات ـ تجربه‌ای که صدها قربانی گرفت و به تثبیت حکومت اسلامی کمک کرد ـ باید درس تاریخی جدی برای همه مبارزان و کنشگران باشد. تکرار چنین فاجعه‌ای در شرایط کنونی می‌تواند ویران‌گرتر و گسترده‌تر باشد.

از رهبران، سازمان‌ها و مبارزان باید صمیمانه درخواست کرد که سکوت نکنند، موضعی رسمی و روشن علیه نفرت‌پراکنی اتخاذ کنند و اجازه ندهند اختلافات شخصی و سیاسی به فعال‌شدن گسل‌های آتشفشانی در کردستان منجر شود. نقد و اختلاف امری طبیعی است، اما تبدیل آن به نفرت، تخریب و جنگ داخلی، خیانتی تاریخی به جنبش‌های آزادی‌خواهی خواهد بود. 

پانویس: