برنامه‌های دولت روحانی برای میراث فرهنگی

ارائه برنامه‌ها و خطوط کلی دولت یازدهم به مجلس فرصتی را برای بررسی راهبردهای تدوین شده در حوزه‌های مختلف فراهم آورده است. فعالان و کارشناسان حوزه میراث فرهنگی نیز که از مدت‌ها پیش نقدها و اعتراض‌های فراوانی به عملکرد دولت‌های نهم و دهم در این زمینه داشتند، اکنون چشم به برنامه دولت جدید دوخته‌اند تا از لابه‌لای خطوط آن دیدگاه‌های این دولت را نسبت به چگونگی تعامل و برخورد با آثار فرهنگی و تاریخی ایران دریابند.

پس از ارائه خطوط کلی و دیدگاه‌های دولت یازدهم در ۱۶ قسمت، اهداف و اولویت‌هایی راهبردی در حوزه‌های مختلف برای حرکت به سمت آن خطوط کلی ذکر شده است. یکی از این حوزه‌ها نیز حوزه فرهنگ است و در ذیل حوزه فرهنگ اشاراتی نیز به میراث فرهنگی شده است. شاید انتظار بسیاری از فعالان میراث فرهنگی آن بود که بخشی جداگانه به میراث فرهنگی ایران اختصاص یابد و با جزئیات بیشتری به کمبودها و راهکارهای لازم اشاره شود، اما اکنون سیاست‌های کلی میراث در راستای اهداف کلی بخش فرهنگ تدوین و ارائه شده است.

در یک بررسی کلی مهم‌ترین بخش از دیدگاه‌های دولت جدید نسبت به فرهنگ سهیم کردن آن در فرآیند توسعه کشور، دخیل شدن بخش فرهنگ در تجارت جهانی، افزایش سهم ایرانگردی و جهانگردی در اقتصاد ملی، افزایش همبستگی ملی با حفظ تکثر فرهنگی، توسعه عدالت فرهنگی در دسترسی به فضاها و فرآورده‌های فرهنگی و همچنین تقویت تولید علمی در کشور است، و البته‌ همه این‌‌ها در ذیل حرکت به سمت جامعه‌ای دین‌باور و دینمدار، به تصریح برنامه دولت یازدهم، صورت می‌گیرد.

به نظر می‌رسد بر پایه همین خطوط کلی بتوان گفت دیدگاه دولت جدید نسبت به آثار فرهنگی و تاریخی مشارکت دادن آن‌ها در اقتصاد ملی و جهانی و همچنین استفاده از آن برای گشایش فضای تعامل و گفت‌وگو با دنیاست؛ اهدافی که در بخش‌های بعدی به صراحت بر آن‌ها تأکید شده است.

دولت همچنین اعلام کرده از آن‌جا که نظام مدیریت فرهنگی در کشور فاقد چابکی و انعطاف در ساختار مدیریت است نیازمند اصلاحات عمیق است. بنابراین به طور عمده هدف دولت در این بخش واگذار کردن تصدی اجرایی بخش فرهنگی به بخش غیر دولتی و حذف و اصلاح قوانین و مقررات زائد و حمایت از نهادها و تشکل‌های مردم نهاد است. در این بخش البته هیچ اشاره‌ ویژه‌ای به میراث فرهنگی نشده است، اما این پرسش می‌تواند برای فعالان این حوزه نیز مطرح باشد که به عنوان مثال آیا اصلاح ساختار اداری و اجرایی در سازمان میراث فرهنگی و همچنین اصلاح قوانین ناکارآمد آن نیز مورد توجه دولت در این بخش قرار خواهد گرفت یا خیر؟

واقعیت دیگر آن است که بخش‌های مختلف میراث فرهنگی، از فعالیت‌های باستان‌شناسی گرفته تا شناسایی و حفاظت از بناها و محوطه‌ها و حتی توجه به میراث ناملموس مانند آیین‌ها و سنت‌ها،در ایران فعالیتی عمدتاً دولتی و یا وابسته به بودجه‌ها و نهادهای دولتی است. از همین‌رو تغییر سیاست‌های دولت در هشت سال گذشته در زمینه میراث فرهنگی ضربه‌هایی جدی و جبران‌ناپذیر به ساختار باستان‌شناسی کشور و همچنین نهادهایی مانند موزه ملی وارد کرد. اکنون سئوال این است آیا حرکت به سمت اصلاح ساختارها و کم کردن از وابستگی بخش فرهنگ به دولت، شامل حال میراث فرهنگی نیز می‌شود؟ آیا در آینده می‌توان شاهد شکل‌گیری و شکوفایی فعالیت‌هایی با سرمایه‌گذاری بخش غیر دولتی و البته با نظارت عالیه دولت در زمینه تحقیق، اکتشاف، حفاظت و بهره‌برداری از آثار فرهنگی و تاریخی بود؟ وعده تقویت سازمان‌های مردم‌نهاد و حمایت از تأسیس مؤسسات غیر دولتی اگر در بخش میراث فرهنگی نیز محقق شود گامی مهم در این زمینه برداشته شده است.

انجمن‌های مردم نهاد ‌می‌توانند به عنوان چشمان تیزبین جامعه، وظیفه رصد کردن و گزارش دادن از بسیاری از محوطه‌ها و آثار تاریخی را بر عهده داشته باشند و در مواردی نیز موفق به جلوگیری از تخریب‌ها شوند. این سازمان‌های غیر دولتی می‌توانند در گسترش آگاهی عمومی نسبت به حفاظت از آثار تاریخی نیز بسیار مؤثر باشند.

دولت همچنین یکی از اهداف خود را رونق بخشیدن به «اقتصاد فرهنگ» عنوان کرده است. به تصریح برنامه دولت یازدهم میزان بسیاری از فعالیت‌‌های فرهنگی در ایران، مانند رفتن به موزه‌ها و بازدید از آثار باستانی که از یک‌سو باعث فرهیختگی جامعه و از سوی دیگر باعث رونق اقتصاد فرهنگ می‌شود در سطح رضایت‌بخشی نیست. از این‌رو دولت برنامه‌هایی برای شکوفا کردن اقتصاد فرهنگ دارد، گرچه جزئیات آن اعلام نشده است.

دیپلماسی فرهنگی و زنده‌کردن ایران‌‌شناسی

در کنار نگاه به اقتصاد فرهنگ، به‌نظر می‌رسد استفاده از این بخش برای تعامل با جهان یکی از اصلی‌ترین اهداف و رویکردهای دولت روحانی باشد. از این‌رو سرفصل ویژه‌ای با نام «تعامل فرهنگی با جهان و تعمیق دیپلماسی فرهنگ» در برنامه‌های دولت گشوده شده است. در هنگامه‌ای که روابط ایران، به تصریح دولتمردان کنونی جمهوری اسلامی، با بسیاری از کشورها به‌ویژه در غرب رو به سردی گذاشته و با برخی از دولت‌های غربی اصولاً ارتباطی وجود ندارد، از لابه‌لای سطور این برنامه می‌توان چنین استنباط کرد که قرار است بخش فرهنگ و از آن خاص‌تر، بخش میراث فرهنگی و ایران‌شناسی، به‌عنوان سفیر ایران پیش‌قراول تعامل و گفت‌وگو با دنیا باشد. برنامه دولت یازدهم می‌گوید از فرهنگ و میراث فرهنگی ایران می‌توان برای «نشان دادن تصویری مثبت، فرهنگی، صلح‌دوست و جذاب به ملل دیگر استفاده کرد» و از این رو توسعه ایرانگردی و جهانگردی نیز مورد نظر دولت است.

یکی دیگر از بخش‌های قابل توجه در این برنامه، بخش «احیاء ایران فرهنگی» است. مراد از این بخش معرفی و تقویت تمام دستاوردهای فرهنگی در گستره ایران و حفظ و شناسایی آن‌هاست. این بخشی است که فعالان میراث فرهنگی می‌توانند امیدوار باشند توجه دولت به آن باعث رونق دستگاه دولتی میراث فرهنگی نیز بشود. در همین بخش ذکر شده است که اهتمام به شناسایی، نگهداری و معرفی میراث فرهنگی ایران و تأمین زیر ساخت لازم برای استفاده از میراث فرهنگی در کلیت توسعه همه‌جانبه کشور مورد تأکید دولت خواهد بود. در ذیل این اهداف، گسترش مراکز و برنامه‌‌های ایران‌شناسی در داخل و خارج از کشور نیز مورد توجه قرار گرفته است. برنامه‌های ایران‌شناسی در سال‌های اخیر در بسیاری از دانشگاه‌ها و مراکزی که سابقه دیرینه‌ای در این زمینه در دنیا داشتند به دلایل گوناگون از جمله عدم پشتیبانی مالی رو به فراموشی رفت و بسیاری از آن‌ها تعطیل شدند و یا اکنون در معرض تعطیلی قرار دارند. در مقایسه با بسیاری از تمدن‌ها و فرهنگ‌های همجوار، اکنون توجه و علاقه به شناسایی و مطالعه روی آثار فرهنگی و تمدنی ایران میان نهادهای پژوهشی در دنیا نسبتاً افول کرده است. با درک این روند نزولی، اکنون برنامه‌ دولت یازدهم وعده احیاء و توجه به این بخش را نیز مطرح کرده است.

همچنین تضمین آزادی‌های مشروع برای اصحاب فرهنگ نیز در برنامه دولت قید شده است. توجه به این نکته از آن‌رو برای اهالی میراث فرهنگی نیز می‌تواند ضروری باشد که در دولت پیشین، به عنوان مثال، سازمان میراث فرهنگی گفت‌وگوی باستان‌شناسان با رسانه‌ها را برای مدتی ممنوع کرد تا کلیه اخبار این حوزه تنها از طریق مجاری رسمی روابط عمومی منتقل شود، و هیچ صدای منتقدی به گوش نرسد. همچنین در ادامه سیاست‌های انقباضی بسیاری از باستان‌شناسانی که رویکردی انتقادی داشتند، از جمع کارشناسان میراث فرهنگی کنار گذاشته شدند.

پس از مشخص شدن نتایج انتخابات ریاست جمهوری دوره یازدهم، انجمن‌ها و تشکل‌های زیادی خواسته‌های خود را در مورد میراث فرهنگی ایران مطرح کردند. اکنون برخی از این خواسته‌ها از جمله در نظر گرفتن نقش میراث فرهنگی در توسعه کشور، برقراری ارتباط و تعامل در زمینه میراث فرهنگی با کشورهای دیگر و توجه به جایگاه ایران‌شناسی و همچنین بازگشت به اهداف اصلی سازمان میراث فرهنگی در زمینه شناسایی، معرفی و حفاظت آثار تاریخی در برنامه دولت یازدهم منعکس شده است. اما بخش دیگری از جامعه بزرگ فعالان میراث فرهنگی همچنان نگران جایگاه تضیف شده این سازمان و کم‌رنگ شدن نقش حفاظت از آثار تاریخی در سایه توجه به بخش گردشگری در دولت پیشین است. همچنین نحوه واگذار کردن فعالیت‌های سازمان میراث فرهنگی به بخش خصوصی نیز می‌توانند جای پرسش و نگرانی داشته باشد. این واگذاری اگر با حفظ جایگاه نظارتی نهادهای کارشناسی صورت نگیرد، می‌تواند نقش آثار تاریخی را تنها به منبعی برای کسب سود مادی تقلیل دهد.

بر سر کار آوردن مدیرانی متخصص در سازمان میراث فرهنگی نیز پیش از این مورد تأکید تمام تشکل‌ها و انجمن‌های مرتبط با میراث فرهنگی بوده است. باید دید چه بخش از این نگرانی‌ها می تواند پاسخی شایسته در برنامه‌های جدید دولت برای میراث فرهنگی پیدا کند.

در همین زمینه:

انتشار برنامه وزیر پیشنهادی ارشاد و سیاست‌های دوگانه او
خط مشی دولت روحانی
علی جنتی، کاندیدای وزارت ارشاد در دولت یازدهم