اخلاق و سلامت: چرا باید نگران محیط زیست باشیم؟

امروزه بسیاری از اندیشمندان بر این باور هستند که ما انسان‌ها وظیفه داریم از محیط زیست پاسداری کنیم. اما با نگاهی به بحث‌های جاری در سیاست‌گذاریِ زیست‌محیطی روشن می‌شود که به جا آوردنِ این وظیفه کاری دشوار و پیچیده و پرهزینه است.

چنان بحث‌هایی به بسی پرسش‌های اخلاقی نیز دامن می‌زنند. آیا باید دلنگران محیط زیست باشیم چون طبیعت از نظر اقتصادی ارزشمند است یا به این دلیل که طبیعت ارزش ذاتی دارد؟ چگونه می‌توان میان نیازهای کنونی خود و نیازهای نسل‌های آینده توازنی برقرار کرد که اخلاقاً پذیرفتنی باشد؟ آیا باید از انواع و گونه‌ها پاسداری کنیم یا از کلِ اکوسیستم؟ چگونه ارزش‌ها و ایده‌آل‌های اجتماعی را به بوته‌ی بحث و گفت‌وگو بگیریم و آیا در تصمیم‌سازی و سیاست‌گذاری باید به تحلیل علمی اولویت دهیم؟

کتاب «ارزش انسان، اخلاق زیست‌محیطی و پایایی» که از سوی انتشارات راومن اند لیتل‌فیلد منتشر شده است به برخی از این مسائل پردردسر در زمینه‌ی پایایی می‌پردازد و با رهیافتی منسجم و خلاقانه در شکل اصل احتیاطیِ سلامتِ‌ اکوسیستم به این مسائل پاسخ می‌دهد. این کتاب با رویکردی فلسفی نشان می‌دهد که با چنان رهیافتی می‌توانیم بر بسیاری از مشکلات در زمینه‌ی بحث پایایی و سیاست‌گذاریِ زیست‌محیطی فائق آییم.

اگر بپرسند چه چیزهایی برای شما بیش از همه ارزشمند است بسیاری از ما چیزهایی چون ثروت و خوشبختی و عمر طولانی و رابطه‌ی خوب با خانواده و دوستان را نام خواهیم برد. یک چیز که همیشه در فهرست آرزوهای هر فردی هست تندرستی و سلامتی است، سلامتیِ خودِ فرد و خانواده و دوستانش. گرچه سلامتی ارزشی است که ما همه می‌شناسیم و ارزشمند می‌شماریم، اما معنایی مبهم و تعریف‌ناپذیر دارد. آیا منظور از سلامتی بیمار نبودن است یا چیزی مثبت‌تر از آن مثل به‌داشتِ بدنی یا روانی؟

با اینکه تعریف‌ها و برداشت‌های گوناگون از سلامتی وجود دارد، انسان‌ها درباره‌ی شاخص‌های سلامتی مبناهای مشترکی دارند. با این حال، وقتی سلامتی را تعریف می‌کنیم معمولاً آن را با محیط و زیست‌بوم پیوند نمی‌زنیم. وقتی سلامتی را تعریف می‌کنیم دو اصطلاح «محیط» و «سلامتی» به‌طور معمول با هم نمی‌آیند. سلامتیِ ما معمولاً پی‌آوردِ مسئولیت ما در قبال غذایی که می‌خوریم، ورزش و برنامه‌ی خواب، و مدیریت استرس و مسائل مرتبط با سلامتی است. با این حال محیط – برای مثال مسئولیت ما نسبت به سلامتیِ دیگران، دیگر ارگانیسم‌ها، گونه‌ها، بوم‌سازگان‌ها (اکوسیستم‌ها)، و مکان‌ها – معمولاً مرتبط با سلامتی به حساب نمی‌آید.

به‌طور کلی ما سلامتیِ خود و سلامتیِ محیط را چنان‌که باید به هم وابسته نمی‌دانیم. لازم است سلامت اکوسیستم‌ را چیزی بسیار فراتر از استعاره‌ای برای کارکرد مناسب بدانیم و سلامتی خود و سلامتیِ اکوسیستم را در بنیاد و به‌طور جدی به همدیگر وابسته بشماریم. مفهوم «سلامتِ اکوسیستم» ناظر بر این پیشنهاد است که باید بر چنان وابستگیِ متقابل تأکید کرد و «اصل احتیاطی» نیز راهنمایی برای سیاست‌گذاری در این جهت است. اصل احتیاطی تحلیل می‌کند که ریسک را چگونه بسنجیم و پیشنهاد می‌کند که وقتی درباره‌ی پی‌آمدها برای سلامتیِ انسان و سلامتیِ اکوسیستم مطمئن نیستیم باید جانب احتیاط را بگیریم. با این حال اما بسیاری از مسائل مورد نزاع در حوزه‌ی محیط زیست و بحث‌ها در این باره که چگونه برنامه‌ی زیست‌محیطی را به‌طور تأثیرگذاری اجرا کنیم مانع می‌شود که سلامت اکوسیستم و اصل احتیاطی را به‌طور موفقیت‌آمیزی ادغام کنیم.

اختلاف‌نظرها چنان زیاد است که جنبش زیست‌محیطی را به دودستگی‌ها دچار کرده است، دودستگی‌هایی چون: انسان‌محوری/نا-انسان‌محوری، ارزش ذاتی/ارزش ابزاری، اقتصاد/اخلاق، نظری/عملی. این دودستگی‌های ابتدایی می‌توانند جنبش زیست‌محیطی را از حرکت باز دارند و نگذارند به هدف خود دست یابد و بدین‌سان کنش زیست‌محیطی را بی‌اثر سازند. بی‌شک گفت‌وگو و بحث برای هر پهنه‌ای از پژوهش و کنشگری لازم است. اما این دودستگی‌ها در بحث‌های لفظی قفل می‌شوند که در آنها هیچ‌گونه توافق یا حد وسط یا راه چاره‌ای برای کنش نیست. وضعیت اغلب به شکل یا این یا آن است و هیچ یک از گزینه‌ها به اندازه‌ی کافی محکم نیست چراکه نقاط قوت در دیدگاه مقابل را نمی‌شناسد.

میان رهیافت‌های عملی و نظری  در تقسیم‌بندیِ سامانه‌ی زیست‌محیطی مجادله‌ای برقرار است. سیاست‌گذاران مدعی هستند که دیدگاه‌های نظری ممکن است در اصل متقاعدکننده باشند اما به‌خاطر ماهیتی جدلی که دارند کاربست آنها بسیار دشوار است. مفهوم‌های «ارزش ذاتیِ طبیعت» و «همسانیِ ما با طبیعت» می‌توانند اخلاق فردی را راهنمایی کنند اما نمی‌توانند تغییر مؤثری در بحث‌ها در مقیاس جهانی صورت دهند.

اغلب گفته می‌شود که اخلاق زیست‌محیطی بیش از اندازه نظری و فلسفی و در موقعیت‌های واقعیِ زندگی غیرکاربردی هستند. با این حال اما نظریه‌پردازان اغلب مدعی هستند که سیاست‌گذاران مسائل بسیار مهمی را که در بحث‌های نظری طرح می‌شوند لحاظ نمی‌کنند، بلکه فقط وقتی مسائل عملاً روی می‌دهند آنها را کشف می‌کنند. سیاست‌گذاران همچنین ممکن است از اطلاعات غنی که از نظر اقتصادی و سیاسی بسیار سودبخش هستند بی‌اطلاع باشند. رهیافتی که در این کتاب به کار رفته با دقت تبیینی و تحلیلی که در درون چارچوب اخلاق زیست‌محیطی یافت می‌شود سامانه‌ی فوق‌العاده – برای مثال طراحیِ راهنماهایی برای سیاست‌گذاری – برای سیاست‌گذاران و تصمیم‌سازان فراهم می‌آورد. روی‌هم‌رفته این کتاب می‌کوشد با ادغام دو رهیافت مفهومی، یعنی اصل احتیاطی و سلامتِ اکوسیستم، راه‌حل‌هایی برای بر طرف کردنِ چنان دودستگی‌هایی به دست دهد.

معرفی کتاب‌های محیط زیستی: