چشم‌انداز تیره و تار اشتغال در شرایط رکود تئاتر و سینما

به جز تلویزیون، تئاتر، سینما که با طراحی صحنه عجین هستند و بیشتر فارغ‌التحصیلان هم آرزوی ورود به این نهادها را دارند، همایش‌هایی هم هست که در طول سال برگزار می‌شود و نیاز به استیج‌دیزاین دارند. از سوی دیگر، این روزها که بازار شبکه‌های مجازی داغ است، همه تیزرها و ویدئوکلیپ‌هایی که ساخته می‌شود، نیاز به طراحی صحنه دارند. به این‌ها باید حوزه طراحی دکوراسیون داخلی، طراحی لباس و فشن‌دیزاین را هم افزود که این البته به استعداد و خلاقیت‌های فردی بستگی دارد. در این چشم‌انداز وسیع همه‌چیز از دور، زیبا است، اما شما وقتی فارغ‌التحصیل می‌شوی چیزی که می‌بینی وضعیت بغرنجِ طراحی صحنه و لباس در تلویزیون، تئاتر و سینمای ایران است که هنوز به‌صورت جدی آسیب‌شناسی نشده است. حالا در این وضعیت، برای اینکه بتوانی سری توی سرها درآوری، باید از همان هنرستان یا دانشگاه، از دستیاری شروع کنی. راه دیگری نیست. برای اینکه ورود به این حوزه به‌ویژه تئاتر و سینما و تلویزیون، کار ساده‌ای نیست، آن‌هم در این شرایط و وضعیتی که امروز سینما و تئاتر قرار دارد: یعنی احتضار.

تا جایی ‌که من می‌دانم و بر اساس تجربه‌ شخصی‌‌، از میان اعضای این انجمن‌ها، کمتر از پنجاه نفر هستند که به صورت حرف‌های فعال هستند و فعالیت‌های هنری دارند، مابقی همه درجا می‌زنند. اینکه شما چگونه خودت را به این پنجاه نفر برسانی، مساله اینجا است. اینجا است که یک فارغ‌التحصیل طراحی صحنه ممکن است به بن‌بست برسد و پیش روی خود یک آینده ناروشن و مبهم ببیند. این خطر برای همه فارغ‌التحصیلان هنر هم هست. متاسفانه در چنین شرایطی، شما همیشه باید توضیح بدهی که کی هستی، چه می‌کنی، چه تخصصی داری و چی بلدی.

عموماً نمی‌فهمند که شما دارید چه کار می‌کنید و برای همین با آدم‌های غیرمتخصص جای شما را پر می‌کنند. چرا؟ چون کسی هنوز به این درک و دریافت نرسیده است که طراحی صحنه در تئاتر و فیلم چقدر می‌تواند آن را به جایگاهِ هنریِ والا برساند. طراحی صحنه فقط چیدمان نیست، بلکه پشت هر شیء در صحنه، یک معنا هم پنهان است. اما متأسفانه برای عوامل کار و حتی بیننده، بیشتر بازیگر و کارگردان به چشم می‌آید. بعد از این‌ها هم فیلمبرداری و موسیقی و طراحی لباس و دیگر عوامل. فکر می‌کنم طراحی صحنه آخرین چیزی است که کسی ممکن است به فکرش برسد. یعنی ما هم از طرف تهیه‌کننده به لحاظ مالی حمایت نمی‌شویم، هم از سوی ببننده، چندان به چشم نمی‌آییم. برای همین شما هرگز نمی‌توانید یک طراحِ صحنه شناخته‌شده که زیرعنوان سلبریتی بتوان تعریفش کرد، نام ببرید. در چنین شرایطی، از نقطه‌نظر اقتصادی، چشم‌انداز یک طراح صحنه در کنار همه رشته‌های هنری، مبهم است، مثل همه چیزهای دیگر در این ممکلت که روی هوا است.

اگر فرد فعال باشد می‌تواند از همان دوران دانشجویی از دستیاری شروع کند و برای خودش رزومه و تجربه بسازد. من از همان ترم‌های آخر دستیاری را شروع کردم و کم‌کم وارد این کار شدم، اما ورود به بازار کار به معنای اشتغال تمام‌وقت و درآمدزا نیست.

آن زمانی که من وارد این کار شدم تا جای ممکن تلاش گروه تهیه‌کننده بر کاهش اختصاص بودجه به گروه طراحی صحنه بود که شاید منطقی باشد، ولی باعث می‌شد که عملا طراح صحنه به نقش طراح چیدمان اکسسوار و لوازم موجود در لوکیشن فروکاسته شود و دیگر نتواند طرح مورد نظرش را پیاده کند. از مشکلات دیگر این رشته در پروژه‌های هنری، این است که مثل هر رشته و شغل دیگری در ایران، کارفرما به جای به‌کارگیری فارغ‌التحصیلان است اقوام و آشنایانش را به کار می‌گیرد، بدین ترتیب عرصه کار بر طراحان تنگ‌تر می‌شود.

شما تنها با رانت و مافیا می‌تواند پیش بروید و وارد پروژه‌های سینمایی و تلویزیونی بشوید، که برای زنان هم، می‌تواند هزینه‌بر باشد. فقط می‌توان بگویم چشم‌انداز روشنی نیست؛ هیچ چشم‌اندازی، آن‌هم با این تورم افسارگسیخته و خوابیدن پروژه‌های مختلف و دلزدگی و نومیدی و خستگی...

بودند کسانی که از ترم‌های ابتدایی سر پروژه‌های بزرگی بودند و نمی‌توانستند سر کلاس‌ها حاضر شوند، به خاطر مشغله‌ کاری. متاسفانه در این رشته بار علمی‌ که دانشگاه به فرد اضافه می‌کند چندان سنگین و پربار نیست و بدون دانشگاه هم می‌شود فعالیت کرد و موفق شد.

با توجه به بودجه‌های محدود، به جز در پروژه‌های بزرگ و سینمایی و سریال‌ها و تیزرهای تبلیغاتی، معمولا در باقی موارد مانند فیلم‌ کوتاه یا پروژه‌های دانشجویی، جهت صرفه‌جویی، طراح صحنه را کنار می‌گذارند و کار او را به کارگردان یا طراح لباس می‌سپرند. به دلیل تشابهات و اشتراکاتی که در این رشته و طراحی داخلی وجود دارد، بعضی در رشته‌ داخلی فعالیت خود را ادامه می‌دهند. واقعیت این است که کار کردن در این رشته آسان نیست و باید از طریق دستیاری یک فردی که شناخته‌شده است، شروع کرد و بعد از سال‌ها کم‌کم جدا شد. در غیر این صورت، شما همیشه یک دستیار معمولی خواهید بود و فقط افرادی که شما را می‌شناسند، مثل دوستان و هم‌دانشگاهی‌ها به شما پیشنهاد کار می‌دهند که در اکثر مواقع هم از نظر مالی چیزی در این پروژه‌ها نیست.

تا جایی که من در جریان هستم کار در این رشته به صورت پروژه‌ای هست و یک درآمد ثابت و یکنواخت ماهیانه هم وجود ندارد، مگر کسی در سازمانی مثل صدا و سیما مشغول به کار شود. اگر به صورت دائم در پروژه‌هایی مشغول به کار باشید به عنوان طراح صحنه درآمد متوسطی خواهد داشت که آن هم در این روزهای تورمی ایران و وضعیت افتضاح سینما و تئاتر، یعنی تقریبا صفر.

شاید کارگردانی یا فیلمبرداری جایگاهی به مراتب تعریف‌شده‌تر و بازار کار بهتری نسبت به طراحی صحنه داشته باشد. نهادها و دولت‌ها هم تا امروز از طراحان صحنه حمایت نکرده‌اند. در چنین شرایطی اغلب طراحان ناگزیرند همیشه به دنبال شغل دوم و سوم باشند.

از نظر اقتصادی هیچ آینده‌ای، نه برای خودم، نه برای دیگر طراحان صحنه که درحال حاضر درسش را می‌خوانند یا تازه فارغ‌التحصیل شده‌اند، نمی‌بینم. این رشته، مثل مهندسی نیست که شما مدرکی بگیرید و بعد با آن مدرک وارد بازار کار بشوید. در این رشته یا اصولا در رشته‌های هنری، شما باید سال‌ها دستیاری کنید یا از طریق یک آشنا و پارتی، راهی باز کنید برای ورود به پروژه‌های بزرگ تا کم‌کم اسم‌تان سر زبان‌ها بیفتد. وگرنه شما با یک مدرک، چگونه می‌توانید وارد تلویزیون یا پروژه‌های سینمایی یا تئاتری شوید؟ پاسخ به این پرسش هم به نظر برای این رشته مسخره می‌آید آن‌هم وقتی سینما و تئاتر در این ممکلت تعطیل است.