بیانیه تروئیکای اروپایی؛ گام نخست در مسیر فعال کردن مکانیسم ماشه

در ادامه مجموعه‌ای از تحولات تنش‌آلود پس از پایان جنگ ۱۲ ‌روزه ایران و اسرائیل، بیانیه تند سه کشور اروپایی عضو برجام علیه تهدیدات مطرح‌شده علیه رافائل گروسی، مدیرکل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی، ممکن است نخستین گام عملی برای فعال‌سازی «مکانیسم ماشه» باشد؛ ابزاری که می‌تواند همه تحریم‌های بین‌المللی پیش از توافق هسته‌ای ۲۰۱۵ را بازگرداند.

بیانیه اروپا و تهدیدی که رسمی نیست اما جدی است

در بیانیه‌ای که روز دوشنبه ۳۰ ژوئن (۹ تیر) از سوی وزرای خارجه بریتانیا، فرانسه و آلمان منتشر شد، این کشورها تهدید علیه گروسی را محکوم کرده و از ایران خواستند همکاری کامل خود با آژانس را از سر بگیرد. آن‌ها همچنین خواستار تضمین امنیت کارکنان آژانس در خاک ایران شدند.

واکنش اروپا به مقاله روزنامه «کیهان»، وابسته به دفتر رهبر جمهوری اسلامی، بود که در آن گروسی به جاسوسی برای موساد متهم شده و خواستار محاکمه و حتی اعدام او شده بود. این مواضع، هرچند رسمی نیستند، اما به‌طور سنتی به‌عنوان لحن «پیش‌زمینه‌ای» سیاست خارجی حکومت ایران تلقی می‌شوند.

با این حال، حتی الگوی سنتی موضع‌گیری‌های کیهان نیز این بار در فضای مبهم پس از جنگ ۱۲ روزه اسرائیل و ایران دچار آشفتگی شده است. مواضع مقامات ارشد جمهوری اسلامی در هفته‌های اخیر نوسان قابل توجهی داشته و به نظر می‌رسد خطوط تاکتیکی معمول نیز از انسجام برخوردار نیستند.

عباس عراقچی، وزیر خارجه جمهوری اسلامی، در اظهاراتی گروسی را «عنصر مخرب» خوانده و گفته بود که در ایران جایی برای او نیست. با این حال اصلاح‌طلبان به دولت و رهبر جمهوری اسلامی هشدار می‌دهند که نباید با حمله به آژانس و مدیرکل آن بهانه اقدامات مخرب بعدی را به اسرائیل و آمریکا داد.

عراقچی و دیگر مقام‌های جمهوری اسلامی معتقدند که گزارش جامع گروسی که در هفته نخست ماه ژوئن به شورای حکام ارائه شد، نقشی کلیدی در توجیه حملات ۱۲ روزه اسرائیل ایفا کرده است. آن‌ها همچنین می‌گویند دوپهلو حرف زدن گروسی و اینکه او مدام می‌گوید براساس اطلاع آژانس «ایران ذخایر اورانیوم غنی‌شده لازم برای ساخت چندید بمب هسته‌ای در اختیار دارد» بخشی از کارزار متهم کردن ایران به ساخت بمب اتمی است.

زمان تنگ است

یکی از نکات کلیدی که در پس بیانیه تروئیکای اروپایی نهفته، احتمال استفاده از «مکانیسم ماشه» (Snapback) است. بر اساس قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت سازمان ملل، که توافق هسته‌ای ۲۰۱۵ را تأیید کرده بود، هر یک از طرف‌های باقی‌مانده در برجام می‌توانند در صورت تخطی ایران از تعهداتش، روند بازگرداندن تحریم‌های سازمان ملل را آغاز کنند.

این مکانسیم در مهرماه ۱۴۰۴ (اکتبر ۲۰۲۵) منقضی می‌شود و با پایان اعتبار آن، بندهای اصلی مربوط به تحریم‌های هسته‌ای علیه ایران نیز از دستور کار شورای امنیت خارج خواهد شد. بنابراین، اگر تروئیکای اروپایی قصد استفاده از این ابزار را داشته باشند، باید در تابستان امسال، یعنی در هفته‌های آینده، تصمیم سیاسی خود را نهایی کنند.

بیانیه اخیر اروپا، به‌ویژه با اشاره مستقیم به گروسی و جایگاه آژانس در ساختار نظارتی برجام، می‌تواند نشانه‌ای از آماده‌سازی برای این فرآیند باشد؛ به‌ویژه در شرایطی که همکاری ایران با آژانس به صورت رسمی به حالت تعلیق درآمده است.

تعلیق همکاری ایران با آژانس؛ بهانه حقوقی برای اروپا

در هفته گذشته، مجلس شورای اسلامی طرحی را تصویب کرد که بر اساس آن، کلیه همکاری‌های ایران با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی باید تا زمان دریافت تضمین‌های امنیتی درباره مصونیت تأسیسات هسته‌ای، به حالت تعلیق درآید. این طرح توسط شورای نگهبان نیز تایید و به دولت ابلاغ شده است.

طبق این قانون، تصمیم‌گیری درباره میزان و شکل اجرای تعلیق همکاری، به عهده شورای عالی امنیت ملی گذاشته شده است.

ایران بارها اعلام کرده است که برنامه هسته‌ایش صرفاً صلح‌آمیز است و قصد ساخت سلاح هسته‌ای ندارد. با این حال، غنی‌سازی اورانیوم تا سطح ۶۰ درصد و بی‌پاسخ ماندن پرسش‌های آژانس درباره مواد کشف‌شده در سایت‌های اعلام‌نشده، باعث شده اعتماد نهادهای بین‌المللی و کشورهای غربی به‌شدت کاهش یابد.

پس از پایان جنگ ۱۲ روزه جمهوری اسلامی و اسرائیل، که در جریان آن ارتش اسرائیلی با همراهی ایالات متحده چندین سایت هسته‌ای در ایران از جمله نطنز و فردو را هدف قرار داد، تهران اعلام کرد که در حال حاضر نمی‌تواند امنیت بازرسان آژانس را تضمین کند.

روز دوشنبه ۹ تیرماه، اسماعیل بقایی، سخنگوی وزارت خارجه ایران در نشست خبری‌اش گفت:

او همچنین اعلام کرد که مصوبه مجلس ایران برای پایان همکاری با آژانس، توسط شورای نگهبان تصویب شده و از این پس برای دولت لازم‌الاجراست.

در ادامه، بقایی گفت که ایران نمی‌تواند در حالی که آژانس بین‌المللی انرژی اتمی حملات اخیر به تاسیسات صلح‌آمیز هسته‌ای‌اش را محکوم نکرده، همچنان تعهدات خود ذیل معاهده منع گسترش سلاح‌های هسته‌ای را اجرا کند.

در چنین وضعیتی به نظر می‌رسد، بیانیه اروپا را باید نه صرفا یک هشدار دیپلماتیک، بلکه مقدمه‌ای برای یک چرخش استراتژیک ارزیابی کرد. فعال‌سازی مکانیسم ماشه از سوی اروپا، اگر رخ دهد، آخرین میخ بر تابوت برجام خواهد بود؛ توافقی که از سال ۱۳۹۷، با خروج دولت ترامپ از آن، دچار مرگ بالینی شده بود.

از این رو، اگر جمهوری اسلامی به تعلیق همکاری با آژانس روی آورد و اظهارات تند و تهدیدآمیز علیه مدیرکل آن نهاد را کنترل نکند، ممکن است در هفته‌های آینده شاهد بازگرداندن تحریم‌های شورای امنیت باشیم؛ روندی که نه‌تنها ایران، بلکه کل منطقه را وارد مرحله‌ای جدید از بحران خواهد کرد.

البته تراژدی وضعیت کنونی برای جمهوری اسلامی آن است که اگر همکاری با آژانس را هم تعلیق نکند و حتی از گروسی در تهران میزبانی کند هم تضمینی برای فعال نشدن مکانیسم ماشه در کار نیست. آنچه پس از جنگ ۱۲ روزه روی میز جمهوری اسلامی گذاشته شده شرایط نابرابر و تحقیر‌آمیز تسلیم بی‌قید و شرط است و به نظر می‌رسد طرف‌های غربی این موقعیت را رها نخواهند کرد حتی اگر به افروخته شدن مجدد آتش جنگ منتهی شود.