پناهجویان افغانستانی در پاکستان؛ بی‌سرنوشت و در انتظار معجزه

شماری از پناهجویان افغانستانی ساکن پاکستان، که تحت پوشش برنامه پذیرش پناهجویان ایالات متحده (USRAP) قرار دارند، روز دوشنبه ۱۶ تیر/ ۷ ژوئیه با انتشار بیانیه‌ای از دولت آمریکا خواستار ازسرگیری فوری روند اسکان مجدد خود شدند. این افراد هشدار دادند که تاخیر طولانی در اجرای این برنامه، آن‌ها را در وضعیت بلاتکلیفی روانی و خطر امنیتی جدی قرار داده است.

این پناهجویان که عمدتا دارای پرونده‌های اولویت‌دار (P1 و P2) هستند، پیش‌تر با نهادها و نیروهای آمریکایی در افغانستان همکاری داشته‌اند و به‌عنوان متحدان ایالات متحده شناخته می‌شوند. آنان در حوزه‌هایی چون پیشبرد دموکراسی، توسعه پایدار، و تلاش‌ها برای صلح‌ نقش‌آفرینی کرده‌اند.

برنامه‌های P1 و P2 با هدف اسکان مجدد افغانستانی‌هایی طراحی شده‌اند که طی سال‌های جنگ با نیروهای آمریکایی همکاری داشتند، به‌ویژه پس از بازگشت طالبان به قدرت در اوت ۲۰۲۱. این افراد قرار بود در ازای خدمات خود، به‌طور ایمن به خاک ایالات متحده منتقل شوند.

در این بیانیه آمده است که اکثر این افراد روندهای لازم مانند غربالگری‌های پزشکی، بررسی‌های امنیتی و مصاحبه‌های مهاجرتی را طی کرده‌اند، اما تعلیق فعالیت برنامه پذیرش پناهجویان ایالات متحده با دستور اجرایی دونالد ترامپ باعث توقف کامل پرونده‌های آنان شده است. این تعلیق، بسیاری از خانواده‌ها را در شرایط ناامنی، بی‌سرپناهی و بی‌سرنوشتی گرفتار کرده است.

خودکشی، حمله قلبی، استیصال

پناهجویان هشدار دادند که تاخیرهای مداوم آثار روانی عمیقی بر آنان گذاشته است. بر اساس گزارش‌های ارائه‌شده، حداقل چهار نفر از متقاضیان P1 و P2 یا خودکشی کرده‌اند یا بر اثر سکته قلبی و مغزی ناشی از فشار روانی شدید جان باخته‌اند.

آنان با اشاره به وضعیت وخیم کودکان خود، گفته‌اند که نسل آینده در حال حاضر از آموزش، درمان، و ثبات زندگی محروم‌اند، و در صورت اخراج اجباری از پاکستان، احتمال دارد با خطر مرگ، شکنجه یا آزار از سوی طالبان در افغانستان مواجه شوند.

این پناهجویان از رئیس‌جمهور آمریکا، وزارت امور خارجه ایالات متحده، سازمان بین‌المللی مهاجرت (IOM) و کمیساریای عالی پناهندگان سازمان ملل (UNHCR) درخواست کرده‌اند که به وعده‌های پیشین عمل کرده و روند اسکان آنان را از سر بگیرند.

آنان تاکید کردند که پس از سال‌ها فداکاری و همکاری با نهادهای آمریکایی، شایسته‌ی حمایت‌اند، نه فراموشی و رهاشدگی. آن‌ها همچنین خواستار فعال‌سازی فوری پرونده‌ها، انجام مصاحبه‌های معوقه، انتقال به کشور مقصد، و ارائه خدمات روانی، آموزشی، پزشکی و حقوقی در دوران بلاتکلیفی شدند.

توقف برنامه اسکان مجدد افغانستانی‌های همکار آمریکا؛ ضربه‌ای به اعتماد و جان هزاران پناهجو

برنامه پذیرش پناهجویان آمریکا (USRAP) که به‌ویژه برای افغانستانی‌هایی طراحی شده بود که در دوران حضور نظامی ایالات متحده با دولت، ارتش و سازمان‌های بین‌المللی آمریکایی همکاری کرده بودند، از سال‌ها پیش به‌عنوان یک مسیر امن برای نجات این افراد و خانواده‌هایشان از تهدید طالبان و سایر گروه‌های تندرو عمل می‌کرد. دو دسته اصلی از این برنامه یعنی پرونده‌های P1 (برای افراد خاص معرفی‌شده از سوی سازمان‌های بین‌المللی) و P2 (برای افغانستانی‌هایی که به صورت مستقیم برای دولت آمریکا یا نهادهای مرتبط کار کرده‌اند) نقش مهمی در حفاظت از جان ده‌ها هزار نفر داشته‌اند.

در حالی که هزاران افغانستانی همکار آمریکا، شامل دادستان‌ها، مترجمان، تحلیلگران امنیتی و فعالان مدنی، همچنان در کشورهایی مانند پاکستان، قطر و ترکیه در بلاتکلیفی مطلق به سر می‌برند، دولت دونالد ترامپ در عمل تمامی مسیرهای نجات را بر آن‌ها بسته است. تعلیق برنامه USRAP (برنامه پذیرش پناهجویان آمریکا) و توقف مداخلات کنسولی در برابر اخراج افغانستانی‌ها، به معنای بی‌دفاع‌ماندن این افراد در برابر تهدید مستقیم طالبان است.

تا پیش از ژانویه ۲۰۲۵، وزارت خارجه آمریکا در مواردی که افغانستانی‌های متقاضی انتقال به آمریکا در پاکستان بازداشت می‌شدند، مداخله می‌کرد؛ اما به گزارش نهادهای حقوقی مانند انجمن دادستان‌های آمریکا (APA)، اکنون حتی سه دادستان افغانستانی با پرونده فعال انتقال به آمریکا بدون اخطار از پاکستان به افغانستان بازگردانده شده‌اند. یکی از آن‌ها زنی است که پیش از این به‌دلیل فعالیت‌هایش از سوی طالبان مورد ضرب‌وشتم قرار گرفته بود؛ دیگری مردی از اقلیت هزاره با حکم جلب صادره توسط طالبان است و سومی اکنون در منطقه‌ای دورافتاده در افغانستان زندگی می‌کند، نگران از اینکه شناسایی‌اش به کشته شدنش منجر شود.

در قطر نیز اردوگاه اصلی پردازش پرونده‌های افغانستانی‌ها در آستانه تعطیلی قرار دارد. بیش از ۱۲۰۰ متقاضی انتقال به آمریکا که امید داشتند به زودی به آمریکا بروند، در این کمپ زندگی می‌کنند، اما وزارت خارجه ایالات متحده پس از توقف فعالیت برنامه مهاجرتی گزینه‌هایی را به آن‌ها پیشنهاد داده که شامل انتقال پرونده‌ّ‌های این افراد به مقامات قطری، بازگرداندنشان به افغانستان یا مهاجرت به کشور ثالث است؛ همه گزینه‌هایی که در عمل غیرقابل اجرا هستند.

سازمان‌های حقوق بشری بارها هشدار داده‌اند که تعلیق یا تاخیر در روند انتقال مهاجران افغانستانی واجد شرایط به آمریکا، علاوه بر نقض تعهدات اخلاقی آمریکا، این افراد را در معرض خطر اخراج، شکنجه، یا مرگ در خاک افغانستان قرار می‌دهد.

وضعیت مهاجران افغانستانی در پاکستان؛ سرگذشتی تلخ، آینده‌ای نامعلوم

پاکستان یکی از مهم‌ترین مقاصد مهاجرت برای افغانستانی‌ها در چهار دهه گذشته بوده است. موج نخست مهاجرت گسترده افغانستانی‌ها به این کشور پس از اشغال افغانستان توسط شوروی در سال ۱۹۷۹ آغاز شد.

تا سال ۲۰۰۱، بیش از ۳.۵ میلیون پناهجو در پاکستان به‌طور رسمی یا غیررسمی زندگی می‌کردند. اگرچه در طول دهه‌های گذشته بخشی از این جمعیت به افغانستان بازگشتند، اما همچنان میلیون‌ها افغانستانی، به‌ویژه پس از بازگشت طالبان به قدرت در اوت ۲۰۲۱، در پاکستان حضور دارند.

با وجود این پیشینه تاریخی، پاکستان نه عضو کنوانسیون ۱۹۵۱ ژنو درباره وضعیت پناهجویان است و نه پروتکل ۱۹۶۷ را امضا کرده است. همچنین، هیچ قانون ملی مشخصی در این کشور برای پناهجویان وجود ندارد. در سال‌های ۲۰۰۶ و ۲۰۰۷، با همکاری کمیساریای عالی سازمان ملل در امور پناهندگان (UNHCR)، دولت پاکستان اقدام به ثبت رسمی افغانستانی‌ها کرد و به آن‌ها «کارت تایید ثبت‌نام» (PoR) داد.

این کارت‌ها هویت و اجازه اقامت موقت در پاکستان را تثبیت می‌کند و امکان دسترسی به خدماتی چون آموزش، درمان، اجاره ملک و خدمات بانکی را فراهم می‌آورد. طبق آمار رسمی، حدود ۱.۳ میلیون افغانستانی دارای کارت تایید ثبت‌نام در پاکستان هستند.

در کنار این گروه، حدود ۸۴۰ هزار نفر نیز در قالب یک سیاست مشترک بین دولت پاکستان، دولت پیشین افغانستان و سازمان بین‌المللی مهاجرت (IOM) در سال ۲۰۱۷ «کارت شهروندی افغانستان» (ACC) دریافت کردند. این کارت تنها تابعیت افغانستانی افراد را تایید می‌کند و حقوق حقوقی معادل با وضعیت پناهجویی را شامل نمی‌شود. سایر افغانستانی‌هایی که فاقد کارت تایید ثبت‌نام یا کارت شهروندی افعانستان هستند، هیچ گونه وضعیت قانونی ندارند و در معرض بازداشت، بازگردان اجباری و محرومیت مطلق از خدمات عمومی قرار دارند.

پس از سقوط کابل در سال ۲۰۲۱، بیش از ۶۰۰ هزار افغانستانی جدید وارد پاکستان شدند، اما اکثر آن‌ها فاقد وضعیت قانونی هستند. به گفته نهادهای بین‌المللی، دولت پاکستان حتی از ثبت‌نام این پناهجویان جدید خودداری کرده و به دفاتر کمیساریای عالی پناهندگان نیز اجازه دیدار و ثبت‌نام آن‌ها را نمی‌دهد. این موضوع نه تنها نقض تعهدات انسانی است، بلکه باعث سردرگمی در ارائه کمک‌های بین‌المللی نیز شده است.

کمک‌های بشردوستانه در پاکستان عموما فقط شامل دارندگان کارت تاییدیه ثبت‌نام می‌شود. اغلب سازمان‌های امدادرسان بین‌المللی تمرکز فعالیت‌های خود را روی مناطق روستایی و افغانستانی‌‌های ثبت‌شده گذاشته‌اند و در عمل پناهجویان تازه‌وارد از خدمات درمانی، آموزش رسمی و حمایت روانی بی‌بهره‌اند.

سازمان‌های غیردولتی هم از نبود بودجه کافی، محدودیت‌های نظارتی دولت پاکستان و عدم ثبت‌نام مهاجران جدید به‌عنوان عوامل اصلی ناتوانی در پاسخگویی به بحران انسانی یاد کرده‌اند.

همچنین بسیاری از افغانستانی‌‌های تازه‌وارد به دلیل نداشتن ویزای معتبر یا وضعیت قانونی، از ترس بازداشت و اخراج، جرات خروج از خانه را ندارند. افزایش احساسات ضد مهاجرتی در بین بخش‌هایی از جامعه پاکستان، و بازداشت و اخراج‌های اخیر در ایالت‌‌هایی چون سند، بر شدت نگرانی‌ها افزوده است. در ماه‌های گذشته هزاران افغانستانی از کراچی، حیدرآباد و اسلام‌آباد بازداشت و به افغانستان بازگردانده شده‌اند. در چنین شرایطی، ترس، بی‌ثباتی، بیکاری و فقر فزاینده، چهره روزمره زندگی بسیاری از افغانستانی‌های ساکن پاکستان شده است.