تهران می‌گوید تمدید مکانیسم ماشه، ماندن استخوان لای زخم است

با نزدیک شدن به پایان مهلت قانونی قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت، فشارها بر پرونده هسته‌ای ایران وارد مرحله تازه‌ای شده است. سه کشور اروپایی، بریتانیا، فرانسه و آلمان، به صراحت اعلام کرده‌اند که اگر تا پایان اوت گشایشی در همکاری ایران با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی و روند مذاکرات ایجاد نشود، مکانیسم ماشه را فعال خواهند کرد؛ اقدامی که به معنای بازگشت همه تحریم‌های هسته‌ای سازمان ملل علیه تهران خواهد بود.

در واکنش، تهران و مسکو تماس‌های خود را تشدید کرده‌اند. بامداد شنبه اول شهریور ۱۴۰۴، عباس عراقچی، وزیر امور خارجه ایران، در گفت‌وگویی تلفنی با سرگئی لاوروف، همتای روسی‌اش، اقدامات و موضع‌گیری‌های اروپایی‌ها را «نقض فاحش» برجام دانست و گفت این کشورها با سابقه همراهی با واشنگتن در حمله به تاسیسات هسته‌ای ایران «صلاحیت اخلاقی و حقوقی» برای استفاده از سازوکار حل اختلاف را ندارند. او همچنین ایده تمدید قطعنامه ۲۲۳۱ را رد کرد و تصمیم‌گیری در این باره را تنها در صلاحیت شورای امنیت دانست.

در سمت مقابل، سه کشور اروپایی عضو برجام اعلام کرده‌اند که تا پایان ماه اوت به ایران فرصت داده‌اند تا گشایشی در مورد پرونده هسته‌ایش انجام دهد.

آن‌ها می‌گویند احیای مذاکرات با آمریکا و اروپا و مجموعه‌ای از اقدامات در مورد ازسرگیری بازرسی‌های آژانس بین‌المللی انرژی اتمی می‌تواند آن‌ها را مجاب کند که مدت زمان اعتبار قطعنامه ۲۲۳۱ را برای احتمالا شش ماه تمدید کنند. به بیان دیگر پیشنهاد آن‌ها این است که مکانیسم ماشه شش ماه دیگر معتبر بماند تا اروپا و آمریکا در این مدت با ایران به یک مدالیته مشخص در مورد بحران هسته‌ای برسند.

اما به نظر می‌رسد ایران تصمیمش را گرفته و در حالی که جنگ ۱۲ روزه و حمله به تاسیسات هسته‌ای و ترور سران نظامی‌اش را تجربه کرده، حاضر نیست شمشیر مکانیسم ماشه را بیش از این بر سر خودش نگه دارد. مقام‌های جمهوری اسلامی به این جمع‌بندی رسیده‌اند که تبعات فرود آمدن این شمشیر به مراتب کمتر از وارد شدن به «بازی تمدید و فشار» است.

علی لاریجانی، مشاور رهبر جمهوری اسلامی و دبیر شورای عالی امنیت ملی، روز جمعه در گفت‌وگو با وبسایت علی خامنه‌ای بر همین نکته تاکید کرد و گفت:

او گفت که برخی افراد در داخل از پذیرش تمدید دفاع کرده‌اند، «ولی در کل، ما این را قبول نداریم.»

این «ما» که تمدید را قبول ندارد همان «نظام» است که تصمیم خودش را گرفته است تا شیون و مویه بر جنازه برجام را به تعویق نیندازد.

اما برای طرف اروپایی هم وضعیت چندان آسان و دلچسب نیست. فعال شدن مکانیسم ماشه برای اروپایی‌ها یک جاده یک‌طرفه است. از سویی آن‌ها تنها کارت در دستشان را که پای آن‌ها را به پرونده هسته‌ای ایران باز می‌کرد روی میز قرار خواهند داد و لاجرم از این به بعد باید منتظر بازی دیگر بازیگران و به ویژه آمریکا باشند. اما از سوی دیگر اگر از این کارت استفاده نکنند وضعی مشابه رخ خواهد داد و بی‌آنکه چیزی در دستشان باقی مانده باشد از سازوکارهای اصلی بحران هسته‌ای کنار گذاشته می‌شوند.

آن‌ها بی آنکه از ایران زهرچشمی گرفته باشند نخواهند گذاشت ۲۲۳۱ منقضی و تحریم‌های مرتبط با برنامه هسته‌ای ایران در شورای امنیت سازمان ملل لغو شود. چنین اقدامی علاوه بر حذف آن‌ها از پرونده هسته‌ای، خشم آمریکا و لابی‌های قدرتمند اسرائیل را برخواهد انگیخت.

حال سه کشور اروپایی در تلاشند تا از این یک هفته باقی‌مانده تا ضرب‌الاجلشان نهایت استفاده را ببرند و با مقام‌های جمهوری اسلامی به یک راه‌حل میانه برسند. آن‌ها امید دارند تا تهران را مجاب کنند که تن به تمدید مهلت ۲۲۳۱ بدهد. ایران هم با گارد بسته وارد این بازی شده است و می‌گوید یا رومی روم یا زنگی زنگ.

امید اندک به شورای امنیت

ایران کور سوی امیدی به حل حقوقی تهدید مکانیسم ماشه هم دارد. در هفته‌های اخیر، بخش حقوقی وزارت خارجه جمهوری اسلامی تلاش‌هایی برای جلوگیری از اقدام اروپا در زمینه فعال‌سازی مکانیسم ماشه آغاز کرده است.

چند هفته پیش، عباس عراقچی، وزیر امور خارجه، در نامه‌ای خطاب به آنتونیو گوترش دبیرکل سازمان ملل، اعضای شورای امنیت و نماینده عالی سیاست خارجی اتحادیه اروپا اعلام کرد که سه کشور اروپایی صلاحیت استفاده از این سازوکار را ندارند. استدلال تهران بر این مبنا است که لندن، پاریس و برلین با «قصور در اجرای تعهدات برجام» و «همسویی با سیاست فشار حداکثری آمریکا» عملا اعتبار خود را به‌عنوان طرف‌های معتبر توافق از دست داده‌اند.

ایران در این نامه همچنین به سابقه‌ای مشابه در سال ۲۰۲۰ اشاره کرده است؛ زمانی که دولت ترامپ کوشید مکانیسم ماشه را فعال کند اما ۱۳ عضو از ۱۵ عضو شورای امنیت با استناد به خروج آمریکا از برجام، این اقدام را غیرقانونی دانستند. تهران امیدوار است از همان منطق برای بی‌اعتبار کردن اقدام اروپا بهره گیرد.

با این حال، شرایط کنونی شورای امنیت به سود ایران نیست. بنا به ارزیابی تحلیلگران، تنها روسیه، چین، الجزایر و پاکستان احتمالا از موضع تهران حمایت خواهند کرد؛ در حالی که اکثریت اعضا، از جمله سه قدرت غربی دارای حق وتو، به‌طور جدی در دفاع از حق اروپایی‌ها صف‌آرایی کرده‌اند. همین امر باعث شده امید تهران به موفقیت دیپلماتیک در این پرونده بیش از هر زمان دیگری محدود به نظر برسد.

اما هضم تبعات مکانیسم ماشه در داخل هم بخشی از تلاش‌های تهران بوده است. مقام‌های جمهوری اسلامی خطاب به مردم ایران می‌گویند بعد از فعال شدن مکانیسم ماشه وضع از این فلاکت‌بارتر نخواهد شد.

عراقچی و دیگر مدیران ارشد دولتی تصریح کرده‌اند که هرچند فعال شدن مکانیسم ماشه خسارت‌های اقتصادی به همراه خواهد داشت، اما «پایان همه‌چیز» نیست و تهران از مدت‌ها پیش با چین و روسیه درباره راه‌های مقابله رایزنی کرده است.

مکانیسم ماشه یا Snapback، که در ضمیمه ب قطعنامه ۲۲۳۱ آمده، این امکان را فراهم می‌کند که با یک اطلاعیه رسمی از طرف یک عضو برجام، همه تحریم‌های تسلیحاتی، موشکی، مالی و انرژی علیه ایران طی ۳۰ روز بازگردد، مگر آنکه شورای امنیت با صدور قطعنامه‌ای جدید جلوی آن را بگیرد؛ امری که با وجود حق وتوی قدرت‌های غربی و فشار اسرائیل، عملا ناممکن به نظر می‌رسد.

به این ترتیب، جمهوری اسلامی در دهه نخست شهریور با انتخابی سخت روبه‌رو است: پذیرش تمدید موقت قطعنامه به بهای ماندن زیر فشار یا بازگشت تحریم‌های شورای امنیت سازمان ملل که می‌تواند اقتصاد فروپاشیده و سیاست خارجی و موقعیت امنیتی پرچالش ایران را بیش از پیش تحت فشار قرار دهد.